باسیلیکا چیست و چه ویژگی ساختاری دارد؟

باسیلیکا (basilica) در لغت به معنی قصر سلطنتی است و به کلیساهایی اتلاق می‌شود که سالن مستطیل شکل دراز داشته و دارای سه نشان امبرلینو، تینتینابلوم و کلیدهای صلیبی هستند. تفاوت کلیسا با باسلیکا این است که اولاً کلیساها این سه نشان مذکور را ندارند؛ همچنین پلان کلیساها صلیبی شکل است. سنت ماری ماژور و سنت جان لاتران، مهمترین باسیلیکا روم، همراه با سنت پل و سنت پیتر در شهر واتیکان، چهار باسیلیکای اصلی جهان هستند. همۀ این چهار basilica در ایتالیا قرار دارند. از میان 1778 basilica در سراسر جهان، تنها این چهار مورد اصلی (ماژور) هستند و بقیه، فرعی محسوب می‌شوند. اینکه آیا یک کلیسا می‌تواند به basilica تبدیل شود یا خیر، به اندازه آن کلیسا، میزان معروف بودن آن و تشخیص شخص پاپ بستگی دارد. کنستانتین با مساحت 5600 متر مربع، یک شبستان مرکزی به طول 80 متر و عرض 25 متر بزرگترین باسیلیکای رومی است.

باسیلیکا چیست؟

در روم باستان و ایتالیای پیش از مسیحیت، به ساختمان های بزرگ و مسقف مانند بازارها، دادگاه‌ها، تفرجگاه‌های سرپوشیده و سالن‌های اجتماعات باسیلیکا (basilica) گفته می‌شد. اما پس از مسیحیت، basilica به کلیساهایی با ویژگی های معماری خاص اتلاق شد؛ کلیساهایی معمولاً با ساختمان‌های مستطیلی شکل و یک شبستان مرکزی که دو یا چند راهرو طولی آن را احاطه کرده‌اند و سقف شان در دو سطح است. سقفی که در مرکز بر روی شبستان قرار دارد بالاتر و سقف روی راهروهای جانبی، پایین‌تر است. بنابراین در یک تعریف کلی می‌توانیم بگوییم:

باسیلیکا یک فرم ساختمانی معماری است که معمولاً با پلان مستطیل شکل، سقف و ستون‌ها (ردیف ستون‌ها) که راهروهای جانبی پشتیبانی می‌کنند مشخص می‌شود. برخی باسیلیکاها دارای یک اپسی است؛ یک برآمدگی نیم دایره ای که یک سکوی برجسته به نام دایس را نگه می‌دارد.

Basil از واژۀ basileús به معنی شاه و شاهزاده است و از واژۀ یونانی  basilikḗبه معنای “دربار سلطنتی” گرفته شده است. درباری که پادشاه از آنجا سلطنت خود را اعمال می‌کرد. بنابراین، basilica یک اصطلاح یونانی است. در دنیای کاتولیک، باسیلیکا ساختمان یک کلیسا است که توسط پاپ به رسمیت شناخته شده و امتیازات ویژه‌ای به آن اعطا شده است. قدمت استفاده از واژه basilica در امپراتوری روم، به قرن اول باز می‌گردد که در آن زمان، یک اصطلاح معماری بود و به چیدمان اولیه یک ساختمان مدنی اشاره داشت. در سال 313 پس از فرمان میلان بود که basilicaها معنای مذهبی پیدا کردند. باسیلیکاهای رومی تمام نیازهای معماری کلیسا را ​​تامین کردند و ساختار آن به تصویب رسید – طرح اولیه هنوز هم در بسیاری از باسیلیکاها و کلیساهای امروزی دیده می‌شود.

پاپ مردم را در basilica و در قسمت اسقف نشین آن ملاقات می‌کند. پاپ می‌تواند ملاقات خود را از مکان های دیگر نیز انجام دهد؛ اما باسیلیکا از این جهت خاص است که دارای یک صندلی مخصوص با یک چتر (سایه بان) است. این چتر و صندلی در محراب قرار دارد و نماد اقتدار پاپ می‌باشد.

انواع باسیلیکا

باسیلیکاها به دو دسته تقسیم می شود:

1. باسیلیکاهای ماژور (بزرگ/ اعظم و اصلی)
2. باسیلیکاهای مینور (کوچک)

باسیلیکای ماژور

بر اساس اهمیت تاریخی، تنها چهار باسیلیکای اصلی و بزرگ در جهان وجود دارد که همگی نیز در روم واقع شده اند. این چهار basilica اعظم و اصلی عبارتند از:

1. سنت پیتر ( Saint Peter’s)
2. سنت جان لاتران ( John Lateran)
3. سنت مری ماژور ( Mary Major/ Basilica di Santa Maria Maggiore).
4. سنت پل واتیکان.

این چهار کلیسا به عنوان کلیسای پاپ نیز شناخته می‌شوند. بنابراین، تمام کلیسای‌های دیگر، بازیلیکاهای «فرعی» هستند. بجز این چهار basilica، سایر basilicaهای جهان، فرعی هستند.

باسیلیکای مینور

باسیلیکاهای کوچک یا مینور، کلیساهای مهمی در رم و سایر نقاط جهان هستند که معیارهای خاصی را برآورده می‌کنند و بنابراین امتیازات کلیسایی ویژه‌ای به آنها داده می‌شود. باسیلیک های مینور، به طور سنتی به دلیل قدمت، منزلت، ارزش تاریخی، ارزش معماری و هنری یا اهمیت به عنوان مراکز عبادت نامگذاری می شوند.

سه علامت برای شناسایی basilica از کلیسا

باسیلیکاها نشانه هایی دارند که با این نشانه ها می‌توان آن‌ها را از کلیسا و کلیسای جامع تشخیص داد:

1. Ombrellino: راحت‌ترین نشانه تشخیص باسیلیکا، یک سایبان ابریشمی شبیه چتر به نام امبرلینو است. امبرلینو با نوارهای زرد و قرمز (رنگ های سنتی پاپ) طراحی شده است. این سایبان، نمادی از رابطه خاص کلیسا با شخص پاپ است. در طول تاریخ از امبرلینو به عنوان سایه بان جهت ایجاد سایه برای پاپ مورد استفاده قرار می گرفت.
2. Tintinnabulum: تینتینابلوم زنگ کوچکی است که بر روی میله‌ای نصب می‌شود و همراه با امبرلینو در رأس روحانیون در مناسبت‌های خاص حمل می‌شود. این زنگ زمانی که پاپ به باسیلیکا نزدیک می‌شد، به صدا در می‌آمد.
3. کلیدهای صلیبی: کلیدهای صلیبی یا crossed keys سومین نشانه برای شناسایی basilica است. crossed keys سمبل نمادین سنت پیتر ( Peter) بر روی بنرها، اثاثیه و مهر باسیلیکا است.

همه باسیلیکاها این امتیاز را دارند که بتوانند سایبان ابریشمی (Ombrellino) و زنگ کوچک یا همان tintinnabulum را داشته باشند. امروزه، این ها قدرت های دنیوی پاپ و همچنین پیوند باسیلیکا به پاپ را نشان می‌دهند. یک باسیلیکا همچنین این حق را دارد که کلیدهای پاپی صلیبی را به بنرها، اثاثیه و مهر خود اضافه کند.

در کنار این امتیازات فیزیکی، باسیلیکاها همچنین موظف به برگزاری جشن ها و اعیاد زیر هستند:

• صندلی پیتر (22 فوریه).
• مراسم بزرگداشت رسولان مقدس پطرس و پولس (29 ژوئن).
• سالگرد انتخاب یا تحلیف پاپ (19 یا 24 آوریل).

مشخصه های معماری باسیلیکا

همانطور که گفتیم، در روم باستان، به تمام ساختمان های مسقف بزرگ، باسلیکا گفته می‌شد. اما به تدریج، این کلمه به ساختمان هایی با شکل کم و بیش مشخص محدود شد. ساختمان‌هایی که پلان و طراحی معماری خاصی داشتند. در اغلب basilicaها عناصر معماری مانند اپیس ها، شبستان ها و راهروهای جانبی طاقدار وجود دارد. به طور کلی، ویژگی های معماری باسیلیکاها به صورت زیر است:

• باسیلیکا یک ساختمان سرپوشیده و مستطیل شکل است که با فضاهای داخلی زیادی مشخص می‌شود.
• شبستان (nave) فضای باز در مرکز basilica است که گاهی به آن تالار بزرگ می‌گویند. شبستان بیشترین جمعیت را در خود جای می‌دهد. این بخش در کلیساهای غربی سنتی مستطیل شکل است و از راهروهای مجاور، با ستون‌هایی جدا می‌شود.
• ستون‌ها: ردیف‌هایی از ستون‌های نزدیک به هم که کناره‌های شبستان را می‌پوشانند و به حمایت از سقف کمک می‌کنند.
• راهروها: بخش های جانبی باسیلیکا که بین ستون ها و دیوارهای بیرونی قرار دارد. راهروهای جانبی یا به صورت یک رشته (single) بودند و یا دو رشته (double).
• طی قرن اول پیش از میلاد، کلیساها برای مقاصد قضایی مورد استفاده قرار می‌گرفت. در آن زمان، از دیوار انتهایی، یک سکوی محصور ایجاد می‌شد تا مکانی برای حضور قاضی باشد.
• یک مناره (برج ناقوس) گرد یا مربع؛ این ویژگی پس از قرن دهم به باسیلیکاها اضافه شد.

دیوار مرتفع (clerestory) در باسیلیکا

در باسیلیکای مسیحی اولیه، ستون‌هایی که شبستان را از راهروهای جانبی جدا می‌کردند، دارای طاق‌ها یا بند بودند و بالای آن دیواری خالی بود که سقف چوبی شبستان را نگه می‌داشت. شبستان به طور قابل توجهی بالاتر از راهروهای جانبی قرار داشت، از این رو، دیواری ایجاد می شد تا سقف شبستان را نگه دارد. این دیوار بالاتر از سطح سقف های راهروهای جانبی قرار داشت. بنابراین در بالای آن پنجره هایی ایجاد می شد تا نور از این پنجره ها وارد شود و مرکز کلیسا را ​​روشن کند. این دیوار مرتفع، clerestory نامیده می شود.

نارتکس

در برخی موارد، اگر جناح یا بازویی کلیسا وجود داشت، طاق نصرت دیگری، گذرگاه را از شبستان جدا می کرد. در انتهای ورودی، یک نارتکس (narthex) یا دهلیز (سرسرا/ دالان سر پوشیده) تمام عرض شبستان و راهروها را امتداد می‌داد. این نارتکس معمولاً با ستونی روبه رو بود و در بسیاری از موارد، به یک بارگاه باز می شد که اطراف آن را ردیفی از ستون ها یا طاق ها احاطه کرده بود.

در هر صورت، پلان باسیلیکا با شبستان، راهروها و مجرای آن، اساس کلیساسازی در کلیسای غربی باقی ماند. اما در کلیساهای شرقی استفاده نشد و با طرح شعاعی که امپراتور ژوستینیان اول کلیسای جامع گنبدی ایاصوفیه در قسطنطنیه را بر اساس آن بنا کرد، تحت الشعاع قرار گرفت.

اپسی در باسیلیکاهای سکیولار کوچک

در برخی از باسیلیکاها که باسیلیکای سکیولار کوچک نام دارند، راهروی جانبی وجود دارد که یک انتهای آن به اپسی (apse) ختم می‌شود. اپسی ویژگی بود که مسیحیان اولیه برای کلیساهای خود اجرا می کردند. احتمالاً به این دلیل که در خانه های شخصی بزرگ، تالارهای مشابه برای عبادت مسیحیان ایجاد می‌شد (قبل از اینکه مسیحیت توسط امپراتور روم کنستانتین در سال 313 به رسمیت شناخته شود و دین رسمی اعلام شود).

کنستانتین خود دستور ساخت سه باسیلیکا مسیحی عظیم را در رم داد: سنت پیتر، اس. پائولو فوئوری لو مورا و اس. جیووانی در لاترانو. او ویژگی جدیدی را اضافه کرد: گذرگاه؛ یک راهرو جانبی که از شبستان درست قبل از اپسی عبور می‌کند. این حالت، طرح صلیب شکلی را ایجاد کرد که برای کلیساهای اروپای غربی در سراسر قرون وسطی به یک استاندارد تبدیل شد. نمای بیرونی چنین ساختمانی ساده بود و به ندرت تزئین می شد. با این حال، سادگی فضای داخلی، سطوحی مناسب برای تزئینات استادانه فراهم می‌کرد.

تفاوت کلیسای جامع، کلیسا و باسیلیکا

کلیساها نمایانگر تاریخ و فرهنگ یک شهر و کشور هستند؛ همچنین منبعی از شکوه هنر و معماری هستند که اهداف معنوی را در خود گنجانده است. اما آیا تا به حال به نامگذاری‌های مختلف برای کلیساها فکر کرده اید؟ چرا برخی از این عبادتگاه ها با عنوان کلیسا، برخی با عنوان کلیسای جامع و برخی دیگری را باسیلیکا نامگذاری کرده اند؟ این‌ها چه تفاوتی با هم دارند؟

کلیسای جامع

کلیسای جامع (Cathedral)، قلمرو یک اسقف و محل زندگی او است. Cathedral از واژۀ “cathedra” گرفته شده است که به معنی “صندلی” یا “تاج” است. همانطور که یک رئیس هیئت مدیره از صندلی خود در جلسات هیئت مدیره، ریاست هیئت را بر عهده دارد، در کلیسای جامع نیز اسقف بر اسقف نشین خود ریاست می‌کند. کلیسای جامع قلمرو اسقف است. کلیساها نیز رؤسایی دارند که به اسقف در مسئولیت های اداره کلیسای جامع کمک می‌کنند.

کلیسا

کلیسا اصطلاح عمومی برای مکان عبادت در ایمان مسیحی است. تنها یک کلیسای کاتولیک وجود دارد (Catholic Church) که با حرف C بزرگ نشان داده می‌شود. سایر کلیساها که کوچک تر هستند، با حرف c کوچک مشخص می‌شوند. به طور سنتی، برج، دهلیز، شبستان و محراب برای بیشتر کلیساها (نه همه) فاکتورهای متمایزکننده بودند، اما امروزه آنها اشکال مختلفی دارند. شکل سنتی کلیسا اغلب به شکل صلیب بود. راهروی مرکزی آن برای نماد راه صلیب طراحی شده بود و بر روی دیوارهای جانبی شبستان کلیسا، جایگاه های صلیب مانند ایجاد می‌شد.

باسیلیکا

در امپراتوری روم باستان، باسیلیکاها انجمن بزرگ عمومی یک شهر بودند. باسیلیکا به عنوان محل تجمع عمومی یا به عنوان دادگاه قانون استفاده می شدند. هنگامی که امپراتوری روم مسیحی شد، بسیاری از این انجمن های بزرگ به مکان های عبادت مسیحی تبدیل شد. کلیسای کاتولیک این اصطلاح را حفظ کرد و بعداً از آن به عنوان نامی برای کلیساهای با اهمیت تاریخی استفاده کرد و فقط پاپ می‌تواند عنوان یک basilica را تعیین کند. باسیلیکا جایی هستند که پاپ مردم را در آنجا ملاقات می کنند. پاپ می‌تواند در مکان های دیگر کلیسا نیز با مردم ملاقات داشته باشد؛ اما basilica از این جهت خاص است که دارای یک صندلی مخصوص با یک چتر یا سایه بان است. این سایه بان رگالیا در محراب که نماد اقتدار پاپ است. رگالیا (regalia) یک واژۀ لاتین به معنی امتیازات سلطنتی و لباس شاهانه یا فاخر است.

علاوه بر دیدارهای پاپ، مراسم های ویژه دیگری در باسیلیکا برگزار شود، مانند مراسم بیداری ملی و تاجگذاری مقدس. بسیاری از basilicaها نیز برای اسقف نشین خود به عنوان کلیسای جامع عمل می‌کنند، اما همه basilicaها کلیسای جامع نیستند. عنوان باسیلیکا، به کلیسا امتیازات خاصی می‌دهد؛ به ویژه این حق را دارد که محراب عالی خود را برای پاپ، کاردینال یا پدرسالار محفوظ نگه دارد. همچنین امتیازات ویژه توبه که این امتیاز، کلیسا را ​​از حوزه قضایی محلی حذف کرده و به آن جایگاه بین المللی می‌دهد.

چپل

نوع دیگری از کلیساها وجود دارد که با عنوان چپل (Chapel) شناخته می‌شوند. بسیاری از شهرها Chapelهایی در کنار کلیسای اصلی دارند که در آن، مراسمی مانند مراسم عشای ربانی روزانه و مراسم ستایش ابدی را در آن برگزار می‌کنند. بسیاری از کلیساهای صلیبی دارای چپل‌های جانبی هستند که اغلب در سمت چپ و راست محراب اصلی قرار دارند. در بسیاری از کلیساهای اروپایی، چپل های جانبی متعددی را می‌بینیم که به قدیسان مختلف اختصاص داده شده است. در برخی از کلیساهای دیگر، Chapelها ممکن است در پشت محراب اصلی، در زیرزمین کلیسا یا جایی نزدیک کلیسای اصلی واقع شوند.

آیا کلیسا می تواند به basilica تبدیل شود؟

در کلیساهای کاتولیک رومی و ارتدوکس یونانی، باسیلیکا عنوان شرعی افتخاری است که به هر کلیسایی تعلق نمی‌گیرد. اما این عنوان به ساختمان‌های برخی کلیساها داده می‌شود. اما به چه کلیساهایی؟ خوب است بدانید، برای اینکه یک کلیسا به باسیلیکا تبدیل شود، باید آن را به واتیکان معرفی کرد. سپس واتیکان جنبه‌های مختلف کلیسا را در نظر می‌گیرد تا قضاوت کند که آیا شایسته تبدیل شدن به basilica را دارد یا خیر. جنبه هایی مانند اندازۀ کلیسا، زیبایی و شهرت آن؛ کلیساهایی که به دلیل قدمت یا نقش شان به دلیل ارتباط با یک قدیس مهم و یک رویداد تاریخی مهم، متمایز هستند.

مهمترین باسیلیکاهای جهان

مهمترین و اصلی ترین basilicaهای جهان در روم قرار دارد. اگرچه basilica در درجه اول مشخصه روم است، اما نمونه های زیادی در دیگر نقاط دنیا وجود دارد. کلیسای قرن پنجم سنت دیمیتریوس در تسالونیکا یونان، و کلیساهای قرن ششمی S. Apollinare Nuovo و S. Apollinare در کلاسه راونا، نمونه‌های قابل توجهی هستند. در اینجا چهار نمونه از باسیلیکاهای ایتالیا در روم و واتیکان را معرفی کرده ایم.

1- سنت ماری ماژور، باسیلیکا روم

کلیسای پاپ سنت مری ماژور (سانتا ماریا ماگیوره) قدیمی‌ترین و مهم‌ترین مکان مقدس ماریان در دنیای مسیحیت غرب است. این basilica در سال 432 پس از میلاد مسیح ساخته شد و تنها کلیسای پاپ است که ظاهر اولیه مسیحیت خود را حفظ کرده است. basilica سنت ماری که به عنوان یکی از بهترین نمونه‌های معماری هنرهای زیبا در ایتالیا شناخته می‌شود. در این کلیسا شش پاپ دفن شده‌اند (بین سال های 1227 تا 1669).

2- سنت جان لاتران، باسیلیکای روم

باسیلیکای سنت جان لاتران یکی از چهار باسیلیکای اصلی و مهم دنیاست و در کشور ایتالیا واقع شده است. این کلیسا، قدیمی‌ترین کلیسای عمومی در غرب است و در میان چهار کلیسای بزرگ روم که همگی پاپ هستند، رتبه اول را دارد. همچنین به عنوان کلیسای جامع روم، رتبه بالاتری نیز نسبت به سایر کلیساهای کاتولیک، از جمله کلیسای سنت پیتر دارد. به همین دلیل به آن Archbasilica می‌گویند.

Archbasilica بر روی بقایای قلعه محافظ سواره نظام امپراتوری رومی قرار دارد. در نبرد پل میلوین در سال 312 امپراتور کنستانتین (که نگهبان برای او جنگیده بود) بر ماکسنتیوس پیروز شد. کنستانتین گارد را منحل کرد و قلعه را ویران ساخت. سپس کلیسای اولیه مسیحی را بر فراز قلعه ساخت و آن را به خاطر پیروزی اش بر ماکسنتیوس، به ناجی تقدیم کرد.

نام گذاری این باسیلیکا به نام “سنت جان” اشاره دارد به دو قدیس برجسته به نام های سنت جان باپتیست و سنت جان انجیلیست. در اینجا، “لاتران” به شخص خاصی اشاره نمی‌کند، بلکه به خانواده‌ای اطلاق می‌شود که زمانی مالک زمینی بود که basilica در آن ساخته شده است. در کل، لاتران به مکان کلیسا اشاره دارد. باسیلیکای لاتران، کلیسا – کلیسای جامع اسقف روم و مقر رسمی کلیسایی اسقف روم که پاپ است، می‌باشد.

3- basilica واتیکان، سنت پیتر

باسیلیکا سنت پیتر در شهر واتیکان ایتالیا واقع شده و یکی از چهار باسیلیکای اصلی و برتر دنیاست. کلیسای سنت پیتر یکی از مشهورترین آثار معماری رنسانس است و بسیاری از عناصر برجسته معماری باروک را در خود دارد. ساختمان این کلیسا، اغلب به عنوان بزرگترین ساختمان عصر خود در نظر گرفته می شود. فضای داخلی سنت پیتر مملو از شاهکارهای بسیاری از هنر رنسانس و باروک است که از جمله معروف‌ترین آنها می‌توان به پیتا اثر میکل آنژ، بالداچین اثر برنینی بر فراز محراب اصلی، مجسمه سنت لونگینوس در گذرگاه، مقبره اوربان هشتم و کاتدرای برنزی سنت پیتر اشاره کرد.

4- باسیلیکای سنت پل

باسیلیکای سنت پل با 131.66 متر طول، 65 متر عرض و 29.70 متر ارتفاع و دومین ساختمان بزرگ در روم است. ساختمان این عبادتگاه در قرن چهارم  میلادی به دستور کنستانتین ساخته شد. شبستان آن 80 ستون دارد، سقف آن از چوب است و تزئینات گچ بُری آن متعلق به قرن 19 می‌باشد. تنها چیزی که از این کلیسای باستانی باقی مانده است، بخش داخلی اپسی با طاق نصرت است.