معماری یونانی چیست و چه ویژگی هایی دارد؟
معماری یونانی (Greek architecture) یکی از اصیل‌ترین سبک های معماری ساختمان مربوط به سال 900 قبل از میلاد تا قرن اول پس از میلاد است که با یکنواختی، سادگی، تناسبات و هماهنگی شناخته می‌شود. پلان مربع و یا مستطیل شکل با ردیفی از ستون‌ها در امتداد نما، تناسب و تقارن، و اینکلینیشن در ستون‌ها، از ویژگی های معماری یونانی است. سنگ مرمر، سنگ آهک، سفال و چوب مصالح اصلی مورد استفاده در این سبک معماري است. تاریخچه و دوره های معماري يوناني به سه دورۀ کهن، کلاسیک و هلنی تقسیم می‌شود؛ از این میان، دورۀ کلاسیک، عصر شکوفایی تمدن و هنر معماري یونان است. معماری يوناني در دورۀ کلاسیک بر اساس سه نظام دوریک، ایونیک و کرنتی استوار بوده است. از دوریک به سمت کورینتی، محور یا بدنۀ ستون‌ها رفته رفته باریک‌تر شده و ستون‌ها سبک‌تر شده‌اند. مجموعه‌ای از بهترین آثار و بناهای معماری یونانی در آکروپولیس یونان در آتن واقع شده است.
معماری یونانی شیوه ای در معماری ساختمان است که در آن، طراحی معماری، ساختارهای ساده و در عین حال زیبایی را بر جا نهاد و بر کمال تأکید داشت. به گونه‌ای که هنوز هم در طرح‌های مدرن از آن ایده برداری می‌شود. این سبک با هماهنگی، تناسب و استفاده از موادی مانند سنگ مرمر و سنگ آهک مشخص می‌شود. شیوه معماری یونانی، به سادگی، تناسب، چشم انداز و هماهنگی در ساختمان‌ها می‌پردازد و از این رو، برخی از بهترین و متمایزترین ساختمان‌هایی که تاکنون ساخته شده‌اند، به سبک یونانی بوده است.
سبک معماري يوناني در اوایل سال 900 قبل از میلاد تا قرن اول پس از میلاد در سراسر سرزمین‌های اصلی یونان پلوپونز، جزایر دریای اژه و مستعمرات یونانی در آناتولی و ایتالیا اجرا می‌شد. این شیوه همچنین در ساختمان‌های سایر مناطق در امتداد مدیترانه (از اسلوونی امروزی تا غرب ترکیه) دیده می‌شود. بیشتر آثار اولیه باقی مانده از این دوره به حدود 600 سال قبل از میلاد برمی‌گردد. سرزمینی که تمدن و فرهنگ یونان باستان در آن شکل گرفت، از یونان و جزایر یونانی تشکیل شده بود که عبارت بود از یونان شمالی، مرکزی و جنوبی (پلوپونز) و همچنین جزایری که در سواحل شمالی (تراس) و شرقی (آسیای صغیر) دریای اژه قرار دارند.
یونانی‌ها ساختمان‌های دقیق و به یادماندنی ایجاد کردند که هزار سال معماری را تحت تأثیر قرار داده است. معماری یونانی بخشی از معماری کلاسیک محسوب می‌شود و معماری رومی را نیز در بر می‌گیرد. آنچه که امروزه در طراحی نما کلاسیک و رومی می بینیم، نشأت گرفته از تأثیرات معماری یونان است.
معماری یونانی یک میراث تاریخی است که بر ساختمان سازی در غرب تأثیر گذاشته است. این شیوۀ معماری، بین قرن 9 قبل از میلاد و قرن اول پس از میلاد توسعه یافت و منعکس کننده تکامل فرهنگی یونان باستان است. تاریخ و هنر معماری یونان فراز و فرودهای زیادی داشته و طی چندین دوره توسعه یافت که منعکس کننده تحول فرهنگی، اجتماعی و سیاسی تمدن یونانی است. این دوره ها نقاط عطف قابل توجهی را در پیشرفت معماری و ساخت سازه های نمادین رقم زدند. تاریخ معماری یونان را می‌توان در سه دوره بررسی کرد:
دورۀ آرکائیک، سال‌های 800 تا 500 قبل از میلاد را در بر می‌گیرد. در طول این سال‌ها، تحول قابل توجهی در تکنیک‌های ساخت و ساز و زیبایی شناسی معماري يوناني رخ داد. اولین معابد عمدتاً از چوب ساخته شده بودند، اما با گذشت زمان، سنگ جایگزین آن شد که دوام و شکوه بیشتری را به سازه‌ها بخشید. در این زمان، پایه‌های نظام معماری که مشخصه‌ی معماری یونان بودند، ایجاد شد. نظام دوریک به عنوان سبک غالب ظاهر شد که منعکس کننده طراحی هوشیار و قوی بود. در دورۀ آرکائیک، معماری یونانی ویژگی های زیر را داشته است:
اوج شکوفایی معماری یونان در دورۀ کلاسیک رخ داد. در این دوره، برخی از نمادین‌ترین آثار معماری تاریخ اجرا شده است. در دوره کلاسیک، معماری بر کمال تناسبات و اجرای دستورات معماری به شیوه‌ای ظریف‌تر تمرکز کرد. ساخت پارتنون در آتن نمونه بارز این پیشرفت است که در آن تقارن و تعادل به مرتبه استثنایی خود می‌رسد.
ویژگی های اصلی معماری یونانی دوره کلاسیک عبارتند از:
معماران یونانی، مانند ایکتینوس و کالیکراتس، چهره‌های برجسته ای شدند و نوآوری‌هایی را به ارمغان آوردند که بر نسل های بعدی تأثیر گذاشت. در این دوره نه تنها معابد، بلکه تئاترها و دیگر فضاهای مدنی به وجود آمد که زندگی عمومی و تعاملات اجتماعی را ارتقاء داد.
دوره هلنیستی با مرگ اسکندر مقدونی آغاز شد. مرگ اسکندر مقدونی، شرایط را گسترش قابل توجه نفوذ یونان در سراسر مدیترانه و فراتر از آن فراهم کرد. در دورۀ هلنیستی، معماری یونانی با آراستگی بیشتر و ترکیب عناصر فرهنگ‌های مختلف همراه شد. در طول این مدت، معماران شکل‌ها و پیچیدگی‌های جدیدی را در طرح‌های خود خلق کردند. معماران یونانی تأثیر زیادی بر معماران دوره هلنیستی و جهان روم گذاشتند و پایه و اساس نظم‌های معماری کلاسیک را که از رنسانس تا امروز بر دنیای غرب تسلط داشتند، فراهم کردند.
از ویژگی های این دوره می توان به موارد زیر اشاره کرد:
در دوره هلنیستی نوآوری های فنی در ساخت و ساز و طراحی معماری یونان به سطوح جدیدی رسید؛ از جمله استفاده از ستون‌های تزئین شده که باریک‌تر و ظریف‌تر بودند. این دوره نه تنها بر عملکرد، بلکه بر این موضوع تمرکز دارد که چگونه معماری می‌تواند عظمت و ثروت را دنیای هلنیزه شده را منعکس کند.
همانطور که بیان شد، سال های 500 تا 323 پیش از میلاد، اوج شکوفایی معماری یونانی است. طی این سال ها، چند نظام دستوری برای معماری یونانی توسعه داده شد. هر شیوه دارای ویژگی های منحصر به فردی است که بر زیبایی شناسی و عملکرد ساختمان‌ها تأکید می‌کند و با ستون‌ها، سرستون‌ها و تناسبات متمایز آنها شناخته می‌شود. این دستورات کلاسیک که معماري يوناني را تعریف می‌کند شامل سه شیوه زیر است:
توضیحات کامل در مورد دستورهای مذکور را در مقالۀ شیوه های معماری یونان ملاحظه نمایید.
چوب، سفال، سنگ آهک و سنگ مرمر، مصالحی بودند که در معماری ساختمان های یونانی مورد استفاده قرار می‌گرفت. سنگ مرمر و سنگ آهک، بیشترین استفاده را داشتند. از میان مصالح مورد استفادۀ یونانیان در ساخت بناها، سنگ مرمر ارزش بیشتری دارد. از سنگ مرمر در ساخت معابد و ساختمان های عمومی استفاده می‌شد. برای مجسمه سازی و شکل دادن به ستون‌ها نیز از سنگ مرمر استفاده می‌شد.
در یونان منبع سنگ آهک به آسانی در دسترس بود؛ از این رو، یکی از مصالح اصلی در معماری یونانی، محسوب می‌شد. در بسیاری از ساخت‌وسازهای اولیه، از جمله سازه‌هایی که خصوصیات ساده‌تری داشتند، از این سنگ استفاده می‌شد. سنگ آهک در اکثر ساختمان های عمومی و همچنین در دیوارها و سازه های دفاعی مورد استفاده بود. اگرچه سنگ آهک ارزش کمتری نسبت به مرمر دارد، اما این مزیت را داشت که کارکرد با آن آسان‌تر است.
در معماری یونانی، سقف سفالی رایج بود و از سفال در ساخت خانه‌ها و ساختمان‌های کوچک استفاده می‌شد. سقف های سفالی سبک وزن و از نظر زیبایی نیز جذاب بودند.
چوب از جمله مصالح مورد استفاده در دورۀ آرکائیک (کهن) معماری یونان است و با پیشرفت این سبک معماری، جای خود را به سفال، سنگ آهک و سنگ مرمر داد. از چوب برای ستون‌ها و پوشش سقف‌ها استفاده می‌شد.
یکی از مشخصه های اصلی معماری یونانی، توجه ویژه به تناسب و تقارن است. این اصول ذاتاً با زیبایی شناسی و عملکرد ساختارهای آنها مرتبط بودند و هارمونی بصری را ایجاد کردند که هنوز هم مورد توجه است. تصمیمات ریاضی و بصری که طراحی معماری ساختمان های یونانی مشهود است. معماران یونانی اصول دقیق ریاضی را برای دستیابی به کمال در نسبت آثار خود به کار می بردند. این قوانین نه تنها در ساخت ساختمان ها به کار گرفته شد، بلکه چیدمان عناصر در محیط شهری را نیز در بر می گرفت.
ضخیم کردن ستون ها در مقاطع خاص، یکی از راهبردهای مورد استفاده معماران یونانی بود. ضخیم کردن ستون، جلوه بصری ایجاد می‌کرد که باعث می‌شد ستون‌ها قوی‌تر و متناسب‌تر به نظر برسند. این ترفند به ویژه در گوشه‌های معابد که نور و سایه می‌توانست بر ادراک تأثیر بگذارد مشهود بود. معماران باستان از توهمات نوری که پرسپکتیو می‌توانست ایجاد کند آگاه بودند. بنابراین، اصلاحات مختلفی را انجام دادند تا معابد از هر زاویه دید، کاملاً متقارن به نظر برسند.
در معماری یونانی ستون ها به گونه ای طراحی شده بودند که کمی به سمت داخل متمایل شوند. این جزئیات نه تنها پایداری ساختاری بهتری را تضمین می‌کرد، بلکه این توهم را افزایش داد که ستون‌ها کاملاً مستقیم هستند و هر گونه احساس توخالی را که ممکن است هنگام مشاهده از راه دور ایجاد شود، از بین می‌برد.
استایلوبات (stylobate) پایه‌ای پیوسته است که ردیفی از ستون‌ها روی آن قرار می‌گیرند. از استایلوبات در معماری کلاسیک یونانی استفاده می شد. وجود آن، جلوه‌ای بصری خاصی ایجاد می‌کرد و طرح ظاهری با ابهت تر به معبد ارائه کرد و به تنظیم مجموعه معماری در چشم انداز کمک کرد. روشی که استایلوبات ها کمی به سمت مرکز بالا می‌روند به درک کلی از هم ترازی و تعادل کمک می‌کند.
معماری یونانی شامل گونه‌شناسی‌های متنوعی از سازه‌ها است که نقش اساسی در زندگی اجتماعی، مذهبی و فرهنگی یونان باستان ایفا می‌کنند. معابد، تئاترها، استادیوم‌ها و سالن‌های ورزشی هر کدام دارای ویژگی‌های منحصر به فردی هستند که نشان‌دهنده نبوغ معماری آن زمان است. از این میان، برجسته‌ترین بناها، معابد بودند که برای احترام به خدایان المپیک (Olympic gods) ساخته می‌شد.
بدون شک معابد نمادین ترین سازه های معماری یونانی هستند. این ساختمان ها نه تنها به عنوان مکان عبادت عمل می‌کردند، بلکه نمادی از فداکاری و عظمت دولت شهرهای یونان بودند. معابد همچنین انبار نذورات یا هدایایی بودند که به عنوان هدیه‌های شکرگزاری و درخواست لطف به خدا آورده می‌شدند.
ساختار کلی معابد یونانی از یک طرح مشخص پیروی می‌کرد که عموماً شامل یک cella (فضای مقدسی که مجسمه خدا در آن قرار دارد) احاطه شده توسط یک پریستایل (peristyle) بود. پریستایل ردیفی از ستون‌ها بود که سقف را نگه می داشت. ساختمان معابد با دقت ریاضی ساخته شده اند و ایده آل های هماهنگی و تناسب را منعکس می‌کنند. بیشتر معابد رو به شرق بودند و به نور خورشید اجازه می‌دادند ورودی معبد را در ساعات اولیه روز روشن کنند.
برخی از قدیمی‌ترین معابد یونانی از خشت و چوب ساخته شده بودند. اما به تدریج در قرن هفتم تا ششم قبل از میلاد، از سنگ برای ساختن معابد استفاده شد. در قرن پنجم پیش از میلاد، تقریباً همه معابد با سنگ ساخته شدند.
تئاترها (Theaters) مراکز فعالیت اجتماعی و فرهنگی یونان باستان بودند. در ساختمان تئاترها، نمایش، مسابقات و جشنواره برگزار می‌شد. شکل نیم دایره‌ای بنای تئاترها امکان دید عالی از همه موقعیت ها را فراهم می‌کرد. ارکستر، یک فضای مرکزی بود که برای اجراها استفاده می‌شد؛ این فضا توسط طبقات حلقه‌ای شکل احاطه می‌شد. برخی از تئاترها، مانند سالن اپیداوروس، به دلیل داشتن ظرفیت هزاران تماشاگر با صدای واضح و شفاف مشهور هستند.
استادیوم (ورزشگاه ها) و سالن های بدنسازی مکان هایی برای تمرینات بدنی و مسابقات بودند. آنها با ایده آل‌های آموزش و ورزش در جامعه یونان مرتبط بودند.
در طول بازی‌های المپیک، استادیوم‌ها محل برگزاری مسابقات ورزشی بودند. در طرح‌های معماری یونانی، استادیوم‌ها مستطیل شکل بودند و طوری طراحی شده بودند که ظرفیت تعداد زیادی تماشاگر را داشته باشند. اندازه طول استادیوم‌ها متفاوت بود، اما بسیاری از آنها بیش از 200 متر طول داشتند.
سالن های بدن سازی فضاهایی بود که به تربیت بدنی و معاشرت اختصاص یافته بودند. این اماکن دارای فضای باز و مسقف بودند که در آن ورزش‌ها و تمرینات مختلف انجام می‌شد. این مجتمع‌ها برای آموزش جوانان یونانی حیاتی بودند و نه تنها رشد فیزیکی، بلکه رشد فکری و اجتماعی را نیز ارتقا می‌دادند.
معماری یونان به طور قابل توجهی با ساخت و سازهای تمدن های باستانی دیگر مانند مصریان، بین النهرین و رومی ها متفاوت است. هر فرهنگی با توجه به ارزش ها، مواد و نیازهای اجتماعی خود، سبک و تکنیک های خاص خود را توسعه داد. یکی از بارزترین تفاوت های معماری یونان با تمدن های مذکور، در استفاده از ستون‌ها و نظام‌های معماری (دوریک، ایونیک و کورنتی) که هر کدام ویژگی‌های خاصی داشتند و حس تناسب و زیبایی‌شناسی خاصی را منعکس می‌کردند. در مقابل، معماری مصری با استفاده از ستون‌های عریض و محکم اما با تنوع کمتر سبک مشخص می‌شود و بیشتر بر روی یادبود و دوام تمرکز داشت.
معماری رومی از معماری یونانی الهام گرفت و به دنبال نوآوری های بیشتری در استفاده از طاق و گنبد بود. معماري يوناني بیشتر جنبه کمال گرایانه داشته است تا نوآوری.
جنبه دیگری که معماری یونانی را متمایز می‌کند عملکرد ساختمان‌های آنها است. همانطور که در معابد و تئاترها دیده می‌شود، معماری یونان عمیقاً با مذهب و زندگی عمومی مرتبط بود. ساختارهای بین النهرینی، مانند زیگورات‌ها، عمدتاً از نظر مذهبی نمادین بودند، اگرچه کارکردهای اداری و اجتماعی را نیز ارائه می‌دادند.
از نظر مصالح، یونانی‌ها مرمر و سنگ را که مشخصه معابدشان بود، ترجیح می‌دادند. در حالی که تمدن‌های فوق‌الذکر، مانند مصریان، از سنگ آهک و خشت برای ساخت و سازهای خود استفاده می‌کردند.
یکی از مجموعه بناهای باشکوه یونان در عصر کلاسیک، آکروپلیس است. آکروپلیس نمادی از ظهور تمدن آتن و آرمان زیبایی و کمال آن در معماری است. این مجموعه در شهر آتن واقع شده و بزرگترین بنایی است که در تاریخ معماری یونان پدید آمده است. مجموعه آکروپلیس به رهبری پریکلس در اواخر قرن پنجم قبل از میلاد، یعنی هنگامی که آتن به دورۀ قدرت رسیده بود احیا گردید. آکروپلیس شامل بناهای زیر است:
مجموعه آکروپولیس تحت بازسازی‌های متعددی قرار گرفته است (به ویژه در پارتنون). تمامی بناهای موجود در این مجموعه، حاصل هنر معماری دورۀ کلاسیک یونان است و زمانی اجرا شده است که معماری کلاسیک یونان به کمال رشد خود رسیده بود.