مقرنس چیست و از چه اجزایی تشکیل می شود؟

مقرنس (به انگلیسی: Muqarnas) نوعی پوشش تزئینی و تزئینی – سازه ای از فرم های فضایی است که از سه سطح افقی، عمودی و مایل به وجود می‌آید. معماران این عنصر معماری را در بخش های مختلف ساختمان ها مثل سطح درونی گنبدها، سردر ورودی، مناره ها، محراب ها و کتیبه بالای دیوارها اجرا می‌کردند. سطوح Muqarnas از ترکیب شکل هایی چون شاپرک، طاس، تنورۀ پاباریک تخت و انواع ستاره ها ایجاد می شود. از میان این شکل ها، تخت و ستاره به صورت افقی قرار می‌گیرند. به فن و هنری که از ترکیب این شکل ها ایجاد می شود و منجر به ایجاد Muqarnas می‌گردد، مقرنس کاری می‌گویند. مقرنس کاری منشاء ایرانی دارد و در بناهای مقدس مثل مسجدها و آرامگا ها اجرا می‌شد و به این ترتیب، شکوه و عظمت بنا را چشمگیرتر می‌کرد.

معنی مقرنس؛ مقرنس کاری چیست؟

مقرنس با قَر، قرناس و قرنیز هم خانواده است و می‌توانیم بگوییم چیزی قرنیزدار (برآمدگی تزئینی و افقی) شده است. این معنی، با شکل عنصر تزئینی مورد نظر ما که تعدادی سطوح برآمده و فرورفته می‌باشد، موافق است.

مقرنس در معماری، نوعی تزئین سه‌ بُعدی در بناهای مذهبی و آرامگاه ها است که در آن، ردیف‌هایی از عناصر منفرد، از جمله سلول‌های طاقچه‌ مانند، براکت‌ها و آویزها، بر روی عناصر زیرین، پیش‌آمده می‌شوند. این اجزا، با نظم خاصی روی هم قرار داده می شوند و در همین حین، به تدریج از دیوار پایه جلو آمده و بالا برده می‌شوند تا اینکه به رأس سقف برسند. به این ترتیب، تزئینی به نام مقرنس که منظره ای مطبق و پر شکنج دارد، خلق می‌گردد. معماران، تزئینات Muqarnas با گچ، آجر، چوب، سنگ و آیینه اجرا پوشش می‌دانند. بدین ترتیب، انواع مقرنس، اعم از مقرنس گچی، چوبی، آجری، سنگی و آیینه ای ایجاد می‌شد. انجام این پروسه، در نهایت مقرنس کاری نام دارد.

در یک تعریف دیگر، می توان Muqarnas را چنین توصیف کرد:

نوعی کاربندی سه بُعدی با ظاهری پله پله و قندیل گونه که در سطح داخلی گنبدها و سقف ایوان‌ها، در مرز میان دیوار و سقف اجرا می‌شود.

کاشانی نیز از Muqarnas چنین تعریفی داشته است:

مقرنس سقفی است که از چند ضلعی‌هایی تشکیل شده است که ضلع هر کدام از آن‌ها، با ضلع مجاور در وسط متقاطع گردیده؛ به طوری که زاویه تقاطع آن ها، قائمه یا نصف قائمه و مجموع یک قائمه و نصف آن و یا غیر از آن باشد (به طوری که دو قائمه به نظر برسد).

تاریخچه

مقرنس موضوعی بسیار پیچیده است. فهم هندسه و اجرای مقرنس از مهارت های معماران و بنایان کشورهای اسلامی به ویژه ایران بوده است. برای اجرای آن، معماران ده ها خطوط درهم روی کاغذ رسم و سپس در بخشی از آسمانه و یا تمامی آسمانه، اجرا می‌کردند.

مقرنس ریشه در معماری ایرانی دارد و اولین نمونه آن مربوط به ایران و ایرانیان است. نمونه های اولیه و بسیار ساده مقرنس را به دوران هخامنشیان نسبت داده اند. این نمونه های اولیه، طی دوران پارت و امپراتوری ساسانیان (۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی) پیچیده و پیشرفته تر شد.

اولین شکل های قابل تشخیص مقرنس در معماری قرن دهم، در شمال شرقی ایران، در نزدیکی شهر نیشابور و همچنین در سمرقند (در ازبکستان امروزی) یافت شده است.

قدیمی‌ترین نمونه‌های سازه ایِ مقرنس که در آن، Muqarnas علاوه بر نقش تزئینی، نقش باربری نیز در بنا داشته است، در بین‌النهرین یافت شده است.

در دوران طلایی اسلام (قرن 12 میلادی) زمانی که مسلمانان پیشرفت‌های چشمگیری در معماری، ریاضیات، علوم و هنرها داشتند، اجرای مقرنس به اوج خود رسید. با توسعه مسیرهای تجاری و شکوفایی اسلام، ایده‌ها – از جمله ایده‌های معماری – نیز گسترش یافتند. Muqarnas ‌ها اکنون در بسیاری از بناهای تاریخی قابل توجه و برخی بناهای مدرن یافت می‌شوند.

به گفتۀ دکتر آیت اللهی، یکی از اندیشه‌های شکل گیریِ مقرنس، تجسم بخشیدن به آیه “الله نور السموات و الارض…” است. زیرا حجم های Muqarnas، همچون چراغدان هایی، نور را از زاویه های مختلف منعکس می‌کنند. به همین دلیل است که برای انعکاس بیشتر نور، Muqarnas های آجری به گچی، کاشی و در نهایت به آینه کاری تبدیل شدند.

اجزای سازنده مقرنس در معماری

Muqarnas ترکیبی از اجزا یا عضوهای کوچک معماری است که هر کدام ویژگی های خاص خود را دارند و با در کنار هم قرار گرفتن یکدیگر، ترکیب چشمگیر و نقشی مزین، یعنی Muqarnas را پدید می‌آورند. بی تردید اجرای مقرنس، یکی از بهترین نمونه های بکاری گیری عملی فرم در معماری است. مهمترین اجزای سازنده مقرنس عبارتند از:

1. طاس یا طاسه
2. شاپرک
3. تخت

1- طاس (طاسه)

طاس یا طاسه، یک طاق کوچک، با قاعده چند ضلعی است. طاس بین دو طبقه با دو پا قرار می گیرد و دو یا چند خط از پای پایین را به یک نقطه در پای بالا پیوند می‌دهد.

2- شاپرک

شاپرک عضوی است که دقیقاً برعکس طاس عمل می کند؛ یعنی یک نقطه از پای پایین را به دو خط در پای بالا متصل می کند. شاپرک فاصلۀ بین طاس ها را پُر می کند.

طاس ها و پرک ها هر زاویه ای را می‌پذیرند و در هر جهتی چرخش می‌کنند. همین امر باعث می شود در مجموعه مقرنس انعطاف پذیری زیادی ایجاد شود. از این رو، طراحی مقرنس به دلیل ترکیب سه بعدی و پیچیده آن، مشکل است و اجرای آن نیز نیاز به تصور فضایی پرقدرت و کارورزی دارد .

3- تخت عضو افقی مقرنس

تخت عضو افقی مقرنس است. بسته به نوعِ طرح و نظر طراح، تخت می تواند در طرح وجود داشته باشد و می‌تواند حضور نداشته باشد. اما وجودش موجب عمیق‌تر جلوه دادن مقرنس می شود و به اصطلاح استادکاران طرح به چرخ می افتد.

قطار بندی و پا در مقرنس

به تعداد ردیف های افقی “قطار” می‌گویند. تعداد قطار، به ابعاد و ارتفاع کار بستگی دارد. در معماری ایرانی، مقرنس های سه و هفت قطاری بیشتر به کار رفته است. قطار می‌تواند به ایستایی هرچه بهتر مقرنس کمک کند. به این صورت که با اجرای قطارها در فواصل مساوی و قرار گیری دقیق آن ها بر روی لبه قوس ها، ایستایی بیشتر تأمین می شود. این موضوع در مورد اجرای مقرنس در مناطق زلزله خیز اهمیت دارد.

به تعداد طبقات مقرنس، در اصطلاح “پا” می‌گویند. پاها خطوط تراز افقی هستند که سرتاسر Muqarnas را طی می‌کنند. در نما، پا به صورت یک خط افقی و مستقیم دیده می‌شود.  Muqarnas ها به لحاظ تعداد طبقه، می‌توانند دو پا، سه پا، چهار پا و بیشتر باشند. هر قدر تعداد پاها یا همان طبقات مقرنس بیشتر باشد، اجزای سازنده Muqarnas ریزتر خواهند شد.

مقرنس در معماری کدام قسمت های بنا اجرا می شود؟

همانطور که قبلا هم بیان شد، مقرنس اغلب در بناهای مقدس مثل مسجدها و آرامگاه ها اجرا می‌شد. البته در سر در ورودی برخی از خانه های اعیانی آن دوران نیز اجرا شده است. در هر صورت، Muqarnas از ایران منشاء گرفت و در سراسر جهان اسلام، از خاورمیانه گرفته تا الحمرا اسپانیا و مسجد غازی خسروبیگ در بوسنی، شکوفا شد. معماران، مقرنس را در ساختار دیوارها و سقف ها حک کردند و در بخش‌های زیر اجرا نمودند:

• در طاق ها
• سردرها
• ورودی های نیم گنبدی
• مناره ها
• کتیبه های بالای دیوارها
• ایوان ها؛ فضایی مستطیل شکل که از سه طرف دیوار کشیده شده است و به عنوان ورودی مسجد از حیاط عمل می‌کند.
• محراب ها؛ طاقچه‌ای در دیوار مسجد که جهت نماز را برای مسلمانان نشان می‌دهد.

نقش Muqarnas در بناها؛ مقرنس با چه هدفی اجرا می شد؟

در ابتدا، هدف اصلی از اجرای مقرنس، تبدیل پلان مربع به دایره، در بخش زیرین گنبد بود. با گذر زمان، این ویژگی معماری، جای خود را به ویژگی تزئینی داد و از Muqarnas به عنوان یک عضو تزئینی استفاده شد. با توجه به اینکه در برخی از بناها، Muqarnas، در ناحیه بین دیوار و گنبد اجرا شده و آنجا را پر کرده است، می‌‌توان نقش سازه ای نیز برای آن در نظر گرفت. بنابراین، مقرنس ها با سه هدف ساخته و ایجاد شدند و سه نقش ایفا کردند:

1. هدف / نقش معماری: تبدیل پلان مربع به دایره.
2. هدف / نقش تزئینی: ایجاد زیبایی در بنا.
3. هدف / نقش سازه ای: ایجاد یک عضو باربر و کمک به باربری کل بنا.

ایستایی مقرنس

یکی از فاکتورهای مهمی که می بایست در اجرای مقرنس به آن توجه شود، ایستایی مقرنس است. این فاکتور به ویژه در مورد بناهایی که در مناطق لرزه خیز ساخته می‌شوند، مهم است. در مورد مناطق لرزه خیر، علاوه بر ایستایی مقرنس، نوع آن نیز مهم است. به این صورت که در میان انواع مقرنس، از مقرنس معلق و لانه زنبوری برای مناطق لرزه خیز استفاده نشده، یا اینکه کمتر استفاده شده است.

در دوران سلجوقیان، به منظور افزایش ایستایی مقرنس، هماهنگ با بالا آمدن ساختمان، جرزها و دیوارهای جنبی بنا را هنگام کرنش با قوس دادن آنها و پس و پیش کردن آجرها می‌ساختند. این کار تا جایی تکرار می‌شد که در نوک، از تعداد قرنیزها کم و پوشش مقرنس زیر گنبد یا طاق کامل شود.

در دوران صفویان، به منظور افزایش ایستایی Muqarnas، آن ها را قالب گیری می‌کردند. سپس، بعد از تکمیل بنا، Muqarnas های قالب گیری شده  و آماده را به وسیلۀ بست، به زیر طاق و از پایین به بالا، متصل می‌کردند.

این دو روش اجرای مقرنس، باعث تقسیم بندی آن به دو نوعِ درجا و قالب گیری شده گشت.

1. مقرنس درجا: روش اصلی و سنتی اجرای مقرنس است. گچ یا ملات مستقیم به دیوار و یا سقف زده می‌شود و در همانجا، به طرح و شکل مورد نظر تراشیده می‌شود.
2. مقرنس قالب گیری شده: همانطور که از نامش پیداست، ابتدا Muqarnas را قالب گیری می کنند، سپس به محل مورد نظر چفت و بست می کنند. در این روش، سرعت پیشروی و دقت هندسی بالاتر است. همچنین، امکان تزئین باکاشی و آیینه بیشتر فراهم می شود.

رنگ آمیزی و تزئینات

رنگ آمیزی و تزئینات، تأثیر بسیار زیاد و شاید بتوان گفت اصلی ترین عامل در جذابیت، گیرایی و محبوبیت مقرنس است. از زمان پیدایش این عضو تا دورۀ پیشرفت آن، تغییراتی مزین کردن سطح مقرنس‌ها ایجاد شد. این تغییرات به ترتیب زیر است:

• مقرنس های ساده و بدون رنگ که مربوط به دوره های اولیه پیدایش آن است. در آن زمان، Muqarnas ها با آجر و گچ و به صورت درجا ساخته می شد.
• مقرنس های کاشی کاری و خطاطی شده؛ این تیپ از تزئینات مربوط به دوران تیموریان و صفویان است.
• نقاشی های گیاهای و اسلیمی؛ این تزئینات نیز در دوران تیموریان و صفویان بر روی Muqarnas ها انجام شد.
• رنگ آمیزی؛ در رنگ آمیزی Muqarnas ها، رنگ آبی لاجوردی، آبی فیروزه ای، سفید و زرد بیشترین استفاده را داشتند.
• تزئین با ورق طلا؛ در تزئینات مقرنسِ بناهایی همچون کاخ عالی قاپو و مسجد شیخ لطف الله اصفهان از ورق طلا استفاده شده است.

مقایسه مقرنس با کاربندی، رسمی بندی و یزدی بندی

کاربندی نوعی تزئین زیر طاق است که علاوه بر تزئین، نقش باربری هم دارد. کاربندی با خطوط منحنی شکلی به نام “کار” اجرا می شود و “کار”، جزء اصلی کاربندی است. این درحالیست که در مقرنس، عضوی به نام “کار” وجود ندارد. Muqarnas در برخی بناها فقط جنبه تزئینی دارد و در برخی بناها علاوه بر جنبه تزئینی، عملکرد سازه ای (باربر) نیز به آن داده شده است. با همه این ها، کاربندی در نهایت، مجموعه ای از شکل های هندسی را ایجاد می‌کند که می‌تواند منجر به رسمی بندی، یزدی بندی و مقرنس گردد. ریشه کاربندی در معماری، به قرن چهارم هجری و شیوه معماری خراسانی بر می گردد.

رسمی بندی معمولاً غیر باربر است و فقط جنبه تزئینی دارد. زیرا به صورت پوسته های ثانویه ای اجرا می‌گردد که با سقف اصلی فاصله دارد. با این حال، در برخی موارد گفته شده است که می‌تواند جنبه باربری نیز داشته باشد. رسمی بندی را نمی‌توان در هر زمینه‌ای اجرا کرد. خوب است بدانید که از اجرای مماس چند رسمی در یک تاق، کاسه سازی به وجود می آید.

یزدی بندی تلفیقی از رسمی بندی و مقرنس سازی است. بر خلاف رسمی بندی، یزدی بندی در هر زمینه ای قابل اجرا است. همچنین می توان آن را با هر طول، عرض و ارتفاعی پیاده سازی کرد.

مقرنس همچنین شباهت زیادی با پتکانه دارد، اما نباید این دو را با هم اشتباه گرفت. جهت دریافت اطلاعات کامل در مورد پتکانه، نگاهی بر مقالۀ طاق پتکانه بیندازید.

نمونه بناهای دارای Muqarnas در معماری ایران و جهان اسلام

1. طره مقرنس گنبد خیاره ای، مجموعه مدرسه گوهرشاد در مشهد (1432 شمسی؛ 835 هجری قمری).
2. مقرنس گچی سردر مجموعه مقبره چهاربکر؛ بخارا
3. مقرنس گچی محراب با ستاره های کاشیِ ترصیع شده؛ مجموعه مقبره تقی الدین دادا، بُندِر آباد
4. مقرنس های طومار تاشکند و توپقاپی که از نوع مقرنس شیرازی است (اواخر قرن نهم / پانزدهم).
5. مقرنس های زیر گنبد ساختمان هشت بهشت که پایه پهن هستند و مقرنس‌های بیرونی که با الگوهای گلدار و اسلیمی تزئین شده است.
6. مسجد غازی خسرو بیگ.

مسجد غازی خسرو بیگ

مسجد غازی خسرو بیگ، بزرگترین مسجد در بوسنی و هرزگوین است که به عنوان مهمترین اثر معماری از دوران حکومت عثمانی در بالکان شناخته می‌شود. این مسجد در سارایوو قرار دارد و تاریخ تکمیل آن به سال 1530 (دوران عثمانی ها) بر می گردد. ورودی اصلی این مسجد با مقرنس تزئین شده است. طراح و سازنده این مسجد، یک ایرانی اهل تبریز به نام آدزم اسیر علی بود. او معمار ارشد در دوران امپراتوری عثمانی بود. گفته می‌شود مسجد غازی خسرو بیگ، نماینده‌ترین مسجد عثمانی‌ها در بالکان است.