معماری خراسانی اولین شیوه معماری ایرانی پس از ورود اسلام است که در سده نخست هجری روی کار آمد و تا سده چهارم ادامه یافت. عدم ارتفاع زیاد بناها، عدم تزئینات خاص، استفاده از مصالح بوم آورد و سادگی، از ویژگی های سبک معماری خراسانی است. مسجد جامع فهرج، مسجد جامع نیریز و بنای اولیه مسجد جامع اصفهان نمونه هایی از آثار و بناهای معماری دوره خراسانی هستند. در این مقاله، سبک خراسانی در معماری ایران بعد از اسلام توضیح داده شده است.
معماری خراسانی چیست؟
خراسان زادگاه نخستین نمونه های هنر و معماری اسلامی است. در کشور ما ایران، پس از ورود اسلام و طی سده نخست هجری تا سده چهارم، دگرگونی های فرهنگی زیادی در خراسان رخ داد که منجر به ایجاد شیوه معماری خراسانی گردید. با پدیدار شدن اسلام و پذیرش آن توسط ایرانیان که زیر بیدادگری و ستم بودند، دگرگونی هایی هم در ساختمان سازی رخ داد. به این ترتیب که ساختمان هایی با الهام از هنر پارتی و توأم با سادگی تأکید شده در اسلام پدید آمد. به دلیل حکومت حاکمان آن زمان در خراسان، این شیوه معماری در خراسان ایجاد شد، مورد استفاده قرار گرفت و به همین نام یعنی “معماری خراسانی” خطاب شد.
از دیدگاه نیارشی، معماری شیوه خراسانی با شیوه پارتی تفاوتی نکرد. به این صورت که در شیوه خراسانی نیز طاق های مازه دار (بیز یا مرغانه‌ای) بکار می‌رفت. اما بلندای پاکار طاق ها را کم می‌گرفتند.
تاریخچه معماری دوره خراسانی
در سال 652 هجری، فرمانروایی ساسانیان در ایران به دست عرب ها پایان داده شد و دین اسلام به کشور وارد شد. با ورود اسلام به ایران، روزگار تازه ای برای ایرانیان آغاز شد. در ابتدای ورود اسلام، امویانِ عرب بر ایرانیان سلطه یافتند. در این زمان، بناهایی که در دوره های قبل، به ویژه در زمان ساسانیان در کشور ساخته شده بود، باب میل حاکمان اسلامی نبود و تا حدی ویران شد. از این رو، سال های زیادی معماری در ایران تا حد زیادی از شیوه گذشته خود (شیوه ساسانی) خارج شد و به طور کلی از رونق افتاد.
در سال 129 هجری قمری، ابومسلم خراسانی جنبشی راه انداخت تا خلافت امویان را براندازد؛ به این ترتیب، عباسیان روی کار آمدند. در زمان ابومسلم خراسانی، مسجدهای شبستانی از آن سادگی نخستین خارج شد. در زمان او و به دستور او، در همه شهرها و روستاهای بزرگ، مسجدهای بسیار با شکوهی با الگوی شبستانی ساخته شد.
پس از عباسیان و ابومسلم خراسانی، در سال 248 هجری قمری، یعقوب لیث صفاری توانست در سیستان حکومت مستقلی راه اندازی کند و تا سال 393 هجری حکومت خود را ادامه دهد. حکومت صفاری در نهایت به دست محمود غزنوی برافتاد.
طی دورانی که بیان شد، دگرگونی های فرهنگی بیشتر در خراسان رخ داد و چون حاکمان در این سرزمین حکومت داشتند و اسلام در همین زمان وارد ایران شده بود، تغییرات در معماری نیز در این شهر نمود بیشتری یافت و اولین شیوه معماری ایران پس از ورود اسلام، یعنی معماری خراسانی، نام خود را از این سرزمین یعنی خراسان گرفت. این تغییرات در معماری، سادگی و رنگ و بوی معماری پارتی را با خود همراه داشت.
ویژگی های سبک معماری خراسانی
ساختمان هایی که به شیوه خراسانی ساخته شده اند، همگی از یک روند تقریباً مشابه پیروی کرده‌اند و آن سادگی در طراحی معماری بناها است. معماری دوره خراسانی علاوه بر سادگی، ویژگی های دیگری هم دارد که در ادامه بیان شده است:
- پرهیز از بیهودگی
- مردم واری
- طاق های مازه دار و بیزه دار
- بهره گیری از ساختمایه های بوم آورد
- بلند بودن ایوان ها
- مساجد شبستانی و چهل ستونی
1- پرهیز از بیهودگی
یعنی آنچه که ارج داده می‌شد، زیبندگی بود نه زیبایی نما! به این صورت که هر چیزی باید سازوار و متناسب باشد و سرجای خود کار شده باشد تا زیبا شمرده شود. یکی از بیهودگی‌هایی که در ساخت و ساز پیش می‌آید، این است که چیزی افزون بر نیاز در آن به کار برده شود و یا ساختمایه را از جاهای دور و به سختی به دست آورند و آنگاه هنگام تعمیر و بهسازی ساختمان به دردسر بیفتند.
2- طاق مازه دار و بیزه دار
در شیوه معماری خراسانی، طاق های مازه دار و بیزه دار (بیز) بکار می‌رفت؛ اما طراحی معماری آن به گونه بود که ارتفاع پاکار طاق‌ها را کم می‌گرفتند. به این صورت که کمی بیش از بلندای ارتفاع قد انسان بود. بیز نوعی طاق بیضی شکل است. در این شیوه طاق چهار بخش یا کلنبو بکار گرفته نشده است و بیشتر طاق ها، آهنگ و با قوس‌های مازه دار بوده است.
3- مردم واری
در ساخت بناهای سبک خراسانی بر کم بودن ارتفاع بناها تأکید شده است. از این رو، اغلب از ساخت و اجرای گنبد که باعث افزایش ارتفاع بنا می‌شد چشم پوشی شده است.
4- مصالح بوم آورد
بهره گیری از ساختمایه های بوم آورد به این معنی که مصالح اولیه جهت ساخت بنا زا از خود محل ساخت به دست می‌آوردند. گِل، خشت خام و آجر از مصالح اصلی مورد استفاده در ساخت بناهای شیوه خراسانی است.
5- بلند بودن ایوان ها
یکی دیگر از ویژگی های معماری خراسانی، بلندای ایوان ها و به ویژه سر در آن است. به فاصله میان تیزه چفد ایوان تا بالای سر در آن، چکاد می گویند. این فاصله در ساختمان های خراسانی، به ویژه در سمرقند و بخارا چنان بلند است که تناسب درگاه از میان رفته است
6- مساجد شبستانی و چهل ستونی
مساجدی که به سبک معماری خراسانی ساخته شده اند، بیشتر به صورت شبستانی و چهل ستونی بودند. معمولاً در گرداگرد یک میانسرا، شبستان های ستون دار ساخته می‌شد. شبستان قسمتی از مسجد است که سرپوشیده بوده و در آنجا نماز گزارده می شود. بنابراین، یکی از بخش های اصلی مساجد محسوب می شود و معمولاً دارای یک قسمت زنانه و یک قسمت مردانه است.
آثار و بناهای معماری خراسانی
در شیوه های مختلف معماری ایرانی، اعم از پارتی، رازی، آذری و اصفهانی، بناهای متعددی با کاربری های مختلف (مثل مسجد، مدرسه، کاخ، باغ، بادگیر، میل و منار) ساخته شده است. اما در شیوه خراسانی، ساخت مسجد جایگاه ارجمندی داشته است و بیشتر بناهای ساخته شده در این دوره، مسجد هستند. معماری این مسجدهای اولیه، برگرفته از تهرنگ مسجد مدینه بود.
- مسجد جامع فهرج.
- تاریخانه دامغان
- بنای اولیه مسجد جامع اصفهان (طرح شبستانی).
- مسجد جامعه نیریز.
