معماری اسلامی (Islamic architecture) سبکی در معماری است که از قرن هفتم توسط مردم مسلمان در خاور میانه بکار گرفته شد و سپس تمام سرزمینهای مسلمان، از اسپانیا تا شمال هند را در بر گرفت. این سبک با تکرار منظم و الگوهای ریتمیک مشخص میشود. طاق، گنبد، مقصوره، مناره، خطاطی و تزئینات پیچیده مهمترین عناصر و ویژگی های معماری اسلامی هستند. سبک اسلامی در معماری مقبرهها، کاخ ها، دژها و ساختمان های عمومی مورد استفاده قرار گرفت، اما مساجد و مدارس مذهبی، بهترین نمونه های معماري اسلامی هستند. از آثار و بنای معماري اسلامی در ایران میتوان به مسجد فهرج، مسجد جامع نائین، تاریخانه، قلعۀ آگرا و برج های خرقان اشاره کرد. مسجد کوردوبا نمونه ای از آثار معماری اسلامی اسپانیا است. مسجد جامع دهلی و قلعه آگرا نیز از بناهایی هستند که به سبک اسلامی در هند ساخته شدهاند.
معماری اسلامی چیست؟
معماری اسلامی اصطلاحی است که از قرن هفتم میلادی برای سنتهای ساختمانی سرزمین های اسلامی و سایر شهرها و کشورهایی که اسلام دین اصلی یا تأثیر فرهنگی عمده بود، استفاده شد. دین اسلام، از شبه جزیره عربستان و خاورمیانه منشاء گرفت؛ سپس در سراسر جهان گسترش یافت، فرهنگهای مختلف را در خود جای داد و بر آنها تأثیر گذاشت. معماري اسلامی با منارهها، طاق های نعل اسبی و نوک تیز، طاق های مقرنس و جزئیات زینتی، سهم بی نظیری را در تاریخ معماری به ارمغان آورد. این سبک معمولاً با ساختمانهای مذهبی مرتبط است؛ از این رو ممکن است عبارت معماری اسلامی، مسجد را در ذهن ها شما تداعی کند. اما این شیوه معماری، ساخت قلعهها، کاخها، مقبرهها، مدارس و سازههای کوچکتر مانند فوارهها و حمامهای عمومی را نیز شامل میشود و معماری داخلی را نیز در بر میگیرد.
گسترش معماری اسلامی
در نسل های اول پس از رحلت حضرت محمد، بناهای زیادی به سبک معماری اسلامی ساخته نشد. پس از رحلت پیامبر، خلفای اول، اسلام را فراتر از شبه جزیره عربستان، به سرزمینها و فرهنگهای دیگر گسترش دادند. گسترش خلافت راشدین و امویان، روند همسان سازی فرهنگی، رشد و تجدید سنت های موجود را آغاز کرد.
طولی نکشید که سبک اسلامی در الگوهای محلی مصری، بیزانسی و ساسانی پدیدار شد. در مقابل، تأثیرات قابل توجه بیزانس را میتوان در بناهای اسلامی مانند حمام قصیر امره مشاهده کرد. در ایران نیز سبک معماری ساسانی بر هنر معماری اسلامی تأثیر بسزایی داشت و میراث هایی مانند ایوان و چهارطاق را به ارمغان آورد.
نفوذ و تأثیر معماری اسلامی به اروپا
از ابتدایی ترین نقاط تاریخ، مدیترانه نقطه ای بود که فرهنگ های مختلف در آن ارتباط برقرار میکردند. بارزترین محل تعامل و تبادل اسلامی-اروپایی، اسپانیای موری بود که توسط بازماندگان خلافت اموی اداره میشد. مهندسان اموی که اصالتاً اهل دمشق در سوریه بودند، در قرن هشتم عناصر معماری اسلامی را به اسپانیا آوردند و از آنها در ساختمانهای خود مانند مسجد بزرگ قرطبه استفاده مجدد کردند. مهارت ها و سبک ها از اسپانیا به بقیه اروپا منتقل شد. برخی از عناصر اصلی معماری گوتیک مانند طاق نوک تیز و سه ضلعی و طاقهای آجدار، از تأثیر معماری اسلامی است. طاق نوک تیز و سه ضلعی را میتوان در قدیمیترین بناهای اسلامی مانند قبه الصخره دید.
در سیسیل قرن دوازدهم، جامعهای چند فرهنگی وجود داشت که فرهنگها و مردم یونانی، لاتین، عرب و یهودی را تحت فرمانروایی پادشاهان نورمن ترکیب میکرد. در مهمترین ساختمانهای نورمن، میتوان ویژگیهای چندفرهنگی را دید. در این ویژگی ها و در کنار سایر عناصر معماری و هنری، عناصری از معماری اسلامی جای دارد. کلیسای Cappella Palatina در پالرمو با کاشی های طلایی بیزانسی به شیوه معمول مسیحی تزئین شده بود. اما سقف شبستان با طاق های مقرنس ساخته شد. در این طاق ها، صحنههای ضیافت، نوازندگان، رقصندگان و تصویری از پادشاه حاکم نقاشی شده بود. این پادشاه احتمالا راجر دوم (Roger II) به عنوان خلیفه اسلامی بوده است.
عناصر و ویژگی های معماری اسلامی
از سبک معماری اسلامی در ساخت ساختمان های مختلف مثل مسجد، مدرسه، کاروانسرا، قلعه، کبوترخانه، تکیه، دربند و آسیاب استفاده شده است. در ادامه عناصر و ویژگی هایی که در ساخت این ساختمان ها با بکارگیری هنر اسلامی اجرا شده است، معرفی شده است.
- طاق
- ایوان
- مشربیه
- مناره (مخصوص مسجدها).
- محراب (مخصوص مسجدها).
- مقصوره (مخصوص مسجدها).
- گنبد
- منبر (در مسجدها).
- تزئینات و خوشنویسی.
1- طاق در معماری اسلامی
در معماری اسلامی، طاق نماهای اسلیمی را میتوان هم در ورودی و هم در فضای داخلی دید. طاق عضوی است که در دهانه درگاه جا میگیرد. قبل از اسلام، طاق سازی در ایران وجود داشت و در دورۀ پارتها گسترش یافت. این گسترش در دورۀ اسلامی سرعت بیشتری به خود گرفت و به بخشی از فرهنگ معماری ایرانی تبدیل شد. در چهار قرن ابتدایی اسلام، به گوناگونی طاقها اضافه شد و برخی طاقها مانند تاق بندی، پتکانه و کاربندی به جهان معماری معرفی شد. مسجد جامع اصفهان دارای دو گنبد با حدود 450 طاق است. این 450 طاق شامل ده گونه مختلف از طاقها است. در بناهای پیش از اسلام تا قرن دوم و سوم هجری از بیز (منحنی های بیضی شکل) و از قرن چهارم هجری به بعد، از چفده های تیزه دار استفاده میکردند.
در مساجد صدر اسلام، طاق از نوع طاق آهنگ بوده است. زیرا این مساجد دارای طرح شبستانی و ایوانی با دهانه هایی به اندازۀ 4 تا 7.5 متر بوده اند. طاق آهنگ میتواند چنین دهانهای را پوشش دهد. ضمن اینکه اجرای طاق آهنگ نسبت به سایر طاقها سادهتر است.
2- ایوان
ایوان اتاقی مستطیل شکل است که از سه طرف با دیوارهایی محصور شده و از یک طرف باز مانده است. دارای سقفی طاقدار است که ورودی آن به پیشتاق معروف است. پیشتاق با خطاطی، کاشی کاریهای لعابدار و طرحهای هندسی مزین میشود. ورودی ایوانها معمولاً قوسی شکل است. ایوان به یک حیاط منتهی میشود.
3- مشربیه
مشربیه یک چارچوب مشبک چوبی است که روی پنجرهها استفاده میشود. هدف از اجرای مشربیه، حفظ حریم خصوصی و تعدیل و تنظیم دما و هوای روردی به داخل ساختمان است. مشربیه گاهی اوقات به عنوان یک ویژگی صرفاً تزئینی عمل میکند.

مشربیه در معماری اسلامی
4- مناره از عناصر معماری اسلامی
عبادتگاه های اسلامی که در زبان عربی «مسجد» نامیده میشوند، به عنوان مراکزی برای نماز، آموزش و تفکر عمل میکنند. آنها معمولا دارای یک حیاط باز برای اجتماعات و یک مناره بلند برای اذان دارند. مناره بخش برج مانند در مسجدها است که از طریق آن، صدای اذان را به گوش مردم میرسانند. مناره یاد آور بصری ظهور و حضور اسلام است. این سازه های بلند و چشمگیر، با هدف هدایت افراد به سمت مساجد ساخته میشوند. این عنصر معماری اسلامی، نه تنها از حضور بصری چشمگیر برخوردار است، بلکه در اقامه اذان -عملی که پنج بار در روز توسط مسلمانان انجام میشود- نقش مهم ایفا میکند. ساختار مناره ها به صورت استوانهای، چند ضلعی و یا مخروطی است. در برخی مناره ها راه پله های داخلی و دهانههای کوچک ایجاد میشد تا اذان گو، از طریق راه پله خود را به بلندتربن نقطه مناره برساند، اذان بگوید و به این ترتیب، مسلمان را به مسجد فراخواند.
5- محراب از ویژگی های معماری اسلامی
محراب (Mihrab) از ویژگی های معماری اسلامی برای عبادتگاه ها است. این عنصر معماری، جهت کعبه (خانه خدا در مکه) را مشخص میکند. محراب اغلب یک طاقچه نیم دایرهای در داخل دیوار مسجد است و همه مسلمانان به سمت آن نماز میخوانند. از این رو، یکی از عناصر ضروری مساجد محسوب میشود. در زبان عربی به سمت مکه قبله می گویند. در نتیجه محراب در دیوار قبلهای قرار میگیرد که آراسته ترین محوطه مسجد است. محراب اولجایتو در مسجد جامع اصفهان، یکی از بهترین نمونههای محراب در معماری اسلامی است. شاهکار هنر گچبری در این محراب به نمایش گذاشته شده است. در مسجد جامع اصفهان، 9 محراب وجود دارد که هر کدام در دوره های مختلف ساخته شده اند. از این میان، محراب اولجایتو بر دیوار میانی شبستان و ایوان غربی تکیه داده است.
6- مقصوره در معماری مساجد اسلامی
مقصوره عبارتست از یک فضای محصور و مربع شکل در داخل مسجد و در مجاورت محراب. دیوارۀ مقصوره میتواند با مصالح بنایی ساخته شده باشد؛ اما نوع متداول آن، مشبک های فلزی و یا چوبی است. این دیوارها، شخص درون مقصوره را از سایر نمازگزاران جدا میسازد اما اجازۀ دیدن نماز و مشارکت در نماز را به او میدهد. یکی از دلایل و اهداف ایجاد مقصوره در معماری اسلامی، فراهم آوردن مکانی برای عبادت شخص حاکم است. با وجود مقصوره، حاکم از الزام آمیختن با سایر نمازگزاران آزاد بود. یکی دیگر از دلایل ایجاد مقصوره، محافظت در برابر سوء قصد به جان خلیفه است. به این ترتیب، خلیفه در پشت شبکۀ مقصوره دیده میشد اما آسیب پذیر نبود. نمونهای از این عنصر معماري اسلامی را میتوان در مسجد ابودلف دید.
7- منبر از عناصر معماری اسلامی
در معماری اسلامی، منبر هرگز همانند محراب وجۀ تقریباً جهانی به دست نیاورد. در ابتدا، منبر بیشتر در روزهای جمعه کاربرد داشت. از این رو، منبر در مساجد جامع مورد مصرف داشت؛ در حالیکه محراب عنصر اصلی، حتی در کوچکترین مسجدها بود. محراب حتی در کاروانسراها و مدرسه ها نیز اجرا میشد. نمونه مشابه منبر در مراسم عبادی مسیحی، سکوی وعظ است. هیچ منبری که متعلق به قبل از قرن نهم باشد، باقی نمانده است. در صدر اسلام، از منبر به عنوان تختی استفاده میشد که حاکم میتوانست از فراز آن، با مردم صحبت کند. همچنین با حضور در آنجا، بیعت مردم را به شکل سوگند دریافت کند. منبرها را از سنگ، آجر، خشت و چوب می ساختند. نوع پیشرفتۀ منبرهای چوبی، دارای چرخ بودند که در زمان برگزاری نماز جماعت، آن را به حیاط منتقل میکردند.
8- گنبد
یکی از وجوه متمایز کنندۀ گنبد از طاق، بزرگی و رفعت آن است. معماری رومی نقش افتخار آمیز شخصیت گنبد را با شرف دادن به مکان آن در معماری کاخها پایدار کرده است و تصادفی نیست که عظیم ترین بنای مذهبی رومی یعنی پانتئون، گنبد را نقطۀ کانونی خود قرار میدهد. در ادامه، در معماری بیزانسی، استفاده از گنبد در مقیاس بزرگ در کلیساها، انگارهای جا افتاده و تثبیت شده بود. از این رو، بکارگیری گنبد در مسجدها و کاخ های اسلامی، یک انتقال طبیعی است. در معماری اسلامی، بهترین مکان قرار گیری گنبد، طبعاً نزدیک محراب بود و گنبد اغلب بر روی محراب یا روی دهانه پیش از محراب قرار دارد. زیرا به عنوان بخشی از رابطه پیچیدهای به شمار میآمد که بین محراب، منبر، مقصوره و راهروی مرکزی برقرار میشد.
در یک مسجد با بام تخت، شیب دار یا حدأکثر با طاق بندی های خوابیده، حضور یک گنبد تمام عیار، اگر بیانی از نماد گرایی مذهبی یا سیاسی هم نباشد، قطعاً تأکیدی بر یک کانون عبادی است. اکثر مساجد دارای یک یا چند گنبد هستند که در عربی قبا نامیده میشود. آنها از معماری بیزانسی اقتباس شده بودند و نمادی از طاق بهشت بودند.
9- تزئینات و خوشنویسی
تزیینات اسلامی شامل طرحهای هندسی، نقشهای گل و رسم الخط، با تأثیرپذیری از فرهنگهای رومی، یونانی و ساسانی است که بر تقارن تأکید دارد. یک نقش مکرر در هنر و معماری اسلامی الگوی ستاره هشت پر است. تمام تزئینات اسلیمی دارای تقارن هستند و معمولاً یک مسیر مارپیچی را دنبال می کنند که از آن برگها و گلها بیرون می آیند. در این تزئینات، غالباً کاشیهای معرق و پر نقش و نگار را می بینیم که با طرحهای هندسی یا گلدار تکرارشونده، مزین شده اند. در طرح بندی این کاشیها، از طرحهای عربی استفاده میشود. همچنین معمولاً از خطهای خوشنویسی عربی مانند آیاتی از قرآن استفاده میشود. تزئینات بیشتر در طراحی اسلیمی شامل نقاشی های دیواری، مجسمه های گچبری و تزئینات چوبی است. مقرنس، کاربندی و گره چینی، از دیگر تزئیناتی هستند که در ساختمان های معماری اسلامی به چشم میخورند.
بورژوان (Bourgoin, 1873a) ویژگی هندسی هنر عرب را چنین توصیف کرده است: زیبایی و پیچیدگی، با ترکیبات هندسی کم و بیش ساده یا مختلط، حاصل از تقارن. صور انتزاعی، خطوط مواج و مجموعهای با رشد ارگانیک. به عبارت دیگر، مضامین ناب هندسی را که با نقشه های کاربردی به صوتی گرافیک درآورده اند، با انتقال بر روی مصالح اجرا میکنند.

عناصر معماری اسلامی؛ تزئینات پیچیده

عناصر معماری اسلامی؛ خوشنویسی و کاشی های نقاشی شده
مدرسه در معماری اسلامی
در دنیای اسلام، مدرسه بنایی بود که در درجه اول به عنوان یک مؤسسه آموزشی برای علوم سنتی اسلامی مثل حدیث، تفسیر و فقه عمل میکرد. گفته شده است که ترکان سلجوقی اولین مدارس را در ایران در قرن یازدهم ساختهاند. قدیمیترین مدرسه اسلامی موجود، مدرسه گوموشتوتیگین در بصره است که در سال 1136 ساخته شد. این مدرسه، یک بنای کوچک با حیاط گنبدی شکل و دو ایوان جانبی است. اکثر مدارس اولیه با معماری اسلامی، در آناتولی یافت میشوند. در آناتولی، هم مدرسههایی با حیاط باز و هم مدرسههایی با حیاط بسته وجود دارد. مدارس گنبدی معمولاً ساختمانهای کوچکتری هستند. مدرسه هایی که حیاط باز دارند، عموماً بزرگتر هستند و ایوانهای مرکزی دارند که توسط طاقها احاطه شده است.
مدارس مصر با معماری اسلامی طرح چهار ایوانی دارند. این طرح بعدها به کشورهای دیگر هم راه یافت و در مدرسه مستنصریه بغداد دیده میشود. در دورههای بعد، مدارس مذهبی علاوه بر محل تدریس علوم دینی، برای طلاب محل خواب و کار فراهم کردند.
مدرسه عباسی، در صحن مسجد امام اصفهان، از جمله مدرسه هایی است که در زمینه تدریس علوم اسلامی فعالیت داشته و معماری اسلامی را میتوان در آن دید. این مدرسه در سال 1062 خورشیدی، دورۀ حکومت شاه سلیمان صفوی ساخته شده است. مدرسه عباسی در زمان ناصر الدین شاه قاجار مرمت شد؛ از این رو، به نام مدرسۀ ناصری نیز معروف است.

مدرسه در معماری اسلامی
مقبره در معماری اسلامی
طبق شرع، مسلمانان موظفند مردگان خود را در زیر زمین دفن کنند. با وجود اینکه بین مکاتب مختلف اسلام در مورد قبر سازی و زیارت قبرها نظرات مختلفی وجود دارد، اما این سنت اولیه در اسلام ادامه یافت. در دو سدۀ اول صدر اسلام، شاید در پیروی از نحوۀ به خاک سپرده شدن خلفا، بجز افراد معدودی، همۀ مسلمان در قبرهای ساده به خاک سپرده میشدند. هیچ موردی از سوزاندن اجساد وجود نداشت. در اواخر قرن نهم، برخی از خلفای اسلامی همچنان در خانههای خود دفن میشدند. اما تخطی های مختصری از راه و رسم تدفین سادۀ سنتی رخ میداد که از جملۀ آن، استفاده از کفنهای کار شدۀ ابریشمی بجای کرباس ساده سفید بود. در آن زمان، شکل سنگ قبرها به صورت محراب بود؛ امری که بکارگیری بعدی محرابها در مساجد را تسهیل کرد.
آرامگاه در جامعۀ اولیه اسلامی، ریشه عمیق نداشته است. سرچشمۀ ایجاد آرامگاه را سوریه همراه با ولایات همسایه اش معرفی کردهاند. این سرزمینها که از مسیحیت و فرهنگ کلاسیک مسیحیت اشباع بودهاند و در آنجا فرهنگ ساخت آرامگاه مقامی بس والا داشته است. در دوران های پیش از اسلام، این بناهای غیر مسیحی واضح ترین الگوها برای معماران بیزانسی فراهم میآوردند.
در هر صورت، با گذشت سال ها پس از ورود اسلام، برای ساختمان مقبره ها، طرح ها و تزئیناتی به کار گرفته شد. مقبره امام شافعی، مجموعه تشییع جنازه سلطان قیتبای مملوک در قاهره، و حرم فاطمه معصومه در قم در ایران، همگی نمونههایی از هنر اسلامی را به نمایش میگذارند.
یکی از مکان های مهم برای همه مسلمانان، قبر حضرت محمد (ص) در مدینه است. قبر او در مسجد النبی که در گذشته خانه محمد بوده است، قرار دارد. سلطان قلاوون الصالحی اولین کسی بود که در سالهای 1279-1280 میلادی گنبدی چوبی بر فراز این اتاق ساخت.
آثار و بناهای معماری اسلامی
نمونه آثار بناهای معماری اسلامی در ایران
- مسجد جامع فهرج
- تاریخانه دامغان
- مسجد نائین یزد
- برج های خرقان
- باغ شاهزاده ماهان