طاق پتکانه در معماری
پتکین در معماری، یعنی چیزی که به ترتیب از پایین به بالا می‌آید. پَتکانه در لغت به معنای تاق بندی و تاقچه بندی است. در معماری، پتکانه یک اندام معماری ایرانی است که حکم یک پوشش برای فضاهای بسته و نیمه باز را داشته است. این پوشش به صورت “تاق” و “گوشه ساز” اجرا می شده است. طاق پتکانه یا تونگان (Corbel arch)، به تاق های کوچکی گفته می‌شود که با هندسه منظم، روی هم سوار شده‌اند. دو نوع پتکانه وجود دارد: پتکانه تزئینی – سازه ای و پتکانه تزئینی. طاق پتکانه در معماری اسلامی، جنبۀ تزئینی دارد و از نوع تزئینی است اما در معماری ایرانی، هر دو نوع را شامل می‌شود. مسجد جامع اصفهان را می‌توان موزه‌ای از انواع تونگان دانست؛ بنایی که و تونگان تزئینی – سازه ای، تونگان فضای بسته و نمونه‌هایی عالی از پتکانه های فضای نیمه باز را در خود دارد.
پتکین در لغت به معنای چیزی است که به ترتیب از پایین به بالا می آید. طاق زدن به شیوۀ پیش آمدگی، روشی است که استاد پیرنیا آن را پتکین نامیده است. اما همین روش در ترجمۀ برخی کتب، پتکانه معرفی شده است. پتکانه با عناوین دیگری مثل رف تزیینی، تونگان، تونجه و پیش‌آمدگی نیز شناخته می‌شود. اگر به تاق اشاره داشته باشد، به عنوان تاق واژگون نیز معنی می‌دهد.
در معماری ایرانی، پتکانه به عنوان گوشه ساز و پوششی برای فضا، چه فضاهای بسته و چه فضاهای نیمه باز نقش آفرینی کرده است. این پوشش به صورت تاق اجرا شده و طاق پتکانه را خلق کرده است. پتکانه مختص معماری ایرانی و یکی از اندام های معماری ایرانی است.
تاق پتکانه، طاق های کوچک (طاقچه) طبقاتی است که بر اساس الگوی هندسی مشخص اجرا شده اند، روی هم سوار شده اند و جلو آمده اند. این الگوی هندسی، گاه سازه ای و گاه تزئینی است و همین امر، تونگان را از دیگر گونه های سازه‌ای مانند تاق بندی متمایز می‌کند. طاق پتکانه، در واقع چند ردیف تاقچه است که با هندسه ای منظم و مشخص، روی هم سوار شده اند و جلو می‌آیند. این طاق یکی از جالب ترین و پیچیده ترین طاق های ایرانی است.
مروری بر منابع مختلف نشان می دهد که برداشت های یکسانی از واژۀ پتکانه وجود ندارد و مرزهای این اندامِ معماریِ سنتی به نمونه های مشابه خود نامشخص است.
بررسی برخی از گوشه سازی های اولیه در معماری ایرانی، کمک می کند تا به نقطۀ آغازین اجرای پتکانه برسیم و تاریخچۀ اجرای این آن برای ما مشخص شود.
گوشه سازی های اولیه می توانند ما را در جهت فهم ریشه های پتکانه یاری نمایند. بدین منظور، در اینجا، چگونگی گوشه سازی در گنبدخانه بناهای حکومتی و مذهبی اواخر اشکانی و اوایل ساسانی بررسی کرده ایم.
یکی از مسائل مهم در تاریخ معماری جهان، انتقال سطح مربع به دایره در فضا بوده است. این مسأله، برای اولین بار به دست معماران ایران حل شد. زمان ابداع این گوشه سازی را متعلق به دورۀ اشکانی و تکامل آن را متعلق به دورۀ ساسانی و به ویژه در دوران معماری اسلامی ایران می‌دانند.
معماران ایرانیِ عصر اشکانی، برای نخستین بار به دنبال راه حل مسألۀ قرار گیری دایرۀ گنبد بر روی مربع بشن بودند. بشن (هیکل) قسمتی از گنبدخانه است که روی تهرنگ به صورت مکعب (یا دیگر اشکال منتظم) بالا می‌آید و یک یا دو طرف آن باز است. اولین راه حل ها، استفاده از روش پیش آمدن (پتکین) بود.
در معماری ساسانی، برای تبدیل زمینه مربع به هشت ضلعی، راه حل های کامل تری جایگزین شد و چند فن گوشه سازی مختلف مانند فیلپوش و سِکُنج به کار رفت. در این میان، به نظر می رسد که آنچه که می تواند زمینۀ ایجاد پتکانه باشد، گوشه سازی سکنج است. اِسکنج (Squinch) یا سکنج، از دو تاق اُریب تشکیل شده است که همدیگر را در یک نقطه -و به عبارت دقیق تر در یک خط- قطع کرده باشند. تقاطع دو تاق، این نوع گوشه سازی را به وجود می آورد. حاصل تقاطع این دو تاق، به وجود آمدن تاقچه های مثلثی منحنی در فضا است که تاسه نام دارد. توسعه و تکامل گوشه سازی سکنج و تاسه های آن در دوره های بعدی می تواند به عنوان پایه و مدولی جهت ایجاد پتکانه محسوب گردد.
شواهد تاریخی تا اواخر قرن چهارم هجری قمری نشان می‌دهد که پتکانه از همان مراحل ابتداییِ شکل گیری، از دو قابلیت فضایی مختلف برخوردار بوده است.
پتکانه را می توان بر اساس مشخصه های سازه ای و شکلی آن به دو نوع تقسیم کرد:
رفتار چندگانه پتکانه ها (شکلی و سازه ای) باعث می‌شود که آن‌ها مرزهای مشترکی با “تاق بندی ها” و “مقرنس” داشته باشند. پتکانه، با تاق بندی مرز مشترک سازه ای و با مقرنس، مرز مشترک شکلی دارد.
در پتکانه های شکلی، تاسه ها آرایه ای بوده و بر سازۀ دیگری آویز هستند. پتکانه های شکلی، به لحاظ سازه‌ای رفتاری مانند مقرنس دارند اما به لحاظ هندسی با مقرنس فرق دارند. مهمترین تفاوت پتکانه های تزئینی با مقرنس، این است که پتکانه های تزئینی عمدتاً از تاسه های عمودی تشکیل شده‌اند و عناصر افقی یا تخت ندارند. این در حالیست که در مقرنس، عناصر افقی مانند تخت وجود دارد. تونگان های تزئینی، خود انواع مختلفی دارند و از یک گوشه ساز کوچک تا پوشش های فضاهای بسته یا نیمه باز یا پوشش محراب ها، لبه نعلبکی مناره ها را شامل می‌شوند.
نمونه های تزئینی تونگان در گوشه سازی را می‌توان در گنبد مسجد جامع یزد، مسجد جامع ورامین و آرامگاه پیر بکران مشاهده کرد. نمونه های توسعه یافته پتکانه های شکلی را می‌توان به صورت پوشش تزئینی بر دیوارۀ قِبلی محراب‌ها دید.
پتکانه های شکلی – سازه ای، علاوه بر پیروی از الگوی هندسی، نقش سازه ای نیز دارند. به این صورت که نیروهایی که بر آن ها وارد می آید (مثل نیروی گرانشی حاصل از وزن خود) را حمل می‌کنند. در این نوع از پتکانه ها، تاسه ها حکم صفحات پر کننده ای را دارند که بر باریکۀ تاق های باربر استوار هستند.
پتکانه های شکلی – سازه ای دو نوع دارند:
الف- پتکانه های دارای باریکه تاق و تاسه: همه پتکانه ها اعم از پتکانه هایی که به عنوان پوشش داخلی گنبد، به عنوان تاق و به عنوان گوشه ساز کار می‌شوند، از این نوع هستند. در این نمونه ها، عنصر سازه ای، باریکه تاق‌هایی در پشت است که تاسه ها بر آن‌ها تکیه کرده اند.
ب- پتکانه های دارای باریکه تاق، تاسه و عناصر کششی: در این مورد نیز باریکه تاق های باربر و تاسه های متکی بر آن‌ها وجود دارد اما مشارکت در امر انتقال نیروها، نسبی است. به این صورت که بخشی از بار تاسه ها توسط باریکه تاق های باربر و بخشی دیگر توسط اجزای سازه ای واسط که معمولاً کششی و از چوب هستند، حمل می‌شوند. مثالی از این مورد، پتکانه صفه غربی و جنوبی مسجد جامع اصفهان است.
اجرای پتکانه در بخش داخلی گنبد مسجد جامع ورزنه
معماری و هندسۀ پتکانه در معماری اسلامی ایران، ریشه در معماری دوره های قبل دارد. در دوران اسلامی، هندسه پتکانه، صرفاً کاربرد شکلی (تزئینی) داشته و رفتار سازه ای ندارد. بنابراین، پتکانه های دوران اسلامی، در فرایند انتقال بار نقشی نداشتند و جزئی از آرایه بنا محسوب می شدند. پتکانه هایی که نقش آرایه ای یا شکلی دارند، دستمایه ای برای شکل دادن به لایۀ درونی فضا هستند.
نخستین نمونه طاق پتکانه در معماری اسلامیِ ایران که نقش آرایه ای نیز دارد، پتکانه گنبد قابوس در گرگان است. این تونگان در بالای درگاه ورودی بخش جنوبی گنبد قابوس ایجاد شده است. تونگان گنبد قابوس، یک پتکانه کوچک است که تنها از دو پا تشکیل شده است. شاید بتوان آن را یکی از نخستین گام ها در شکل گیری مقرنس و پتکانه های شکلی دانست.
نمونه مشابه دیگر از این گوشه سازی را می توان در شهر ورامین، در بدنۀ آجری برج آرامگاهی مشاهده کرد.
در نظر اول، پتکانه بسیار شبیه به مقرنس است و ممکن است با آن اشتباه گرفته شود؛ اما مرز مشخصی بین این دو وجود دارد. عمده ترین تفاوت شان، چگونگی و نوع اجرای شان است.
از دیدگاه استاد پیرنیا، تفاوت اصلی پتکانه با مقرنس، از نظر سازه ای بودن است؛ به این صورت که پتکانه دارای خاصیت خود ایستایی است، هرچند نمونه های آرایه ای آن نیز وجود دارد. به طور کلی، وجود تاقچه های طبقاتی با الگوی هندسی مشخص (که گاه سازه ای و گاه تزئینی هستند) پتکانه را از دیگر گونه های سازه ای مانند تاق بندی متمایز می‌کند.
پتکانه را می‌توان در آثار معماری متعددی در کشور مشاهده کرد. این اندام گاه به عنوان تاق و گاه به عنوان گوشه ساز استفاده و اجرا شده است. از نمونه آثار و بناهایی که در آن‌ها پتکانه مورد اجرا قرار گرفته است، می‌توان از مسجد جامع زواره مسجد جامع برسیان به سبک معماری رازی در اصفهان و بقعۀ دوازده امام یزد نام برد. در هر سه بنا، پتکانه به عنوان گوشه ساز استفاده شده است. سایر بناهای مهم دارای پتکانه در ادامه معرفی و توضیح داده شده است.
آرامگاه امیر اسماعیل سامانی در شهر بخارا ازبکستان واقع شده است. گوشه سازی انجام شده در بنای مقبره امیر اسماعیل سامانی، از نخستین نمونه هایی است که آموزه های ساسانی را با استفاده از ایجاد باریکه تاق توسعه می‌دهد. باریکه تاق باربر، هنوز در این مقبره نمایان است و سطوح بین آن با تاسه پر شده است. این نمونه را می‌توان اولین گام در شکل گیری پتکانه دانست.
مسجد جوجیر در اصفهان واقع شده و در دوران آل بویه بنا شده است. این مسجد در سال 327 هجری قمری و همزمان با توسعه مسجد جامع اصفهان بنا شد. محل مسجد جوجیر، محل فعلی مسجد حکیم اصفهان بوده است. تنها بخش بجا مانده از این بنا، سردر نفیسی است که در محل ورودی شمال غربی مسجد حکیم قرار دارد. در این مسجد، گوشه سازی سکنج درون فضای گنبدخانه نیست؛ بلکه درون نیم گنبد سردر ورودی قرار گرفته است. در پشت چفت باربر، از دو چفت استفاده شده است. این امر باعث شده است فضای میانی در مرکز سکنج، به صورت یک گشودگی، به خارج باز شود.
مسجد جامع اصفهان را می توان به عنوان موزه ای از پتکانه در معماری دانست. زیرا
در صفه غربی و جنوبی مسجد جامع اصفهان، طاق پتکانه از نوعِ شکلی – سازه ای اجرا شده است. این پتکانه‌ها، داری باریکه تاق، تاسه و عناصر کششی هستند. در اینجا، بار تاسه ها توسط باریکه تاق های باربر و همچنین اجزای سازه ای واسط که معمولاً از چوب هستند، حمل می‌شود.
در شبستان مسجد جامع اصفهان، پتکانه به عنوان تاق استفاده و اجرا شده است. این شبستان را می‌توان موزه‌ای از پوشش های تاقی به شمار آورد.
در ایوان شرقی (ایوان شاگرد) مسجد جامع اصفهان، نمونه دیگری از تونگان وجود دارد که به عنوان یک پوشش تاقی اجرا شده است. این پوشش در واقع ترکیب دو پتکانه است که دو تاق کامل را شکل می دهد و چهار نیم تاق است. شکل ص 318 (تصویر پایین و شکل ص 319 تصویر سوم و چهارم)
برجسته ترین نمونه های پتکانه، مربوط به پوشش ایوان ها در فضاهای نیمه باز است؛ نمونه عالی آن را می‌توان در طراحی معماری و اجرای پتکانه در صفۀ غربی مسجد جامع اصفهان دید. پتکانه های پوشش صفه جنوبی (صاحب) و صفه غربی (استاد) دو نمونه اعلا از اجرای پتکانه در فضاهای نیمه باز هستند. در این دو صفه، پوشش پتکانه، دارای تاسه هایی با ابعاد بسیار بزرگ است و در ارتفاع زیاد اجرا شده است. ارتفاع زیادِ پوشش، باعث شده است تا معمار از تاسه های بزرگ استفاده کند. به این ترتیب، پوششی ایجاد شده است که با مقیاس فضا متناسب است.
توسعه قابل توجه در کاربرد پتکانه را می‌توان در مسجد جامع نائین دید. این مسجد در یزد واقع شده است و اولین نمونه های کاربرد پتکانه در تاق را به نمایش می گذارد. تونگان مسجد جامع نایین یزد، به عنوان تاق اجرا شده و نقش تاق را دارد. این تونگان از نوع شکلی – سازه ای است، دارای باریکه تاق و تاسه بوده و از کهن ترین نمونه های نوعِ خود محسوب می‌شود. تاق پتکانه در مسجد جامع نائین در دو بخش از مسجد قابل رؤیت است (پیرنیا، 1382):
پَتکانه بخش جنوبی مسجد نائین، دارای مشخصات زیر است:
پکانه بخش شمالی مسجد جامع نائین، دارای مشخصات زیر است:
تصویری از نیمرخ پلانِ این طاق را می‌توانید در شکل زیر ببینید.
شکل کلی پتکانه به قوس های شانه دار شبیه است. از این رو، در برخی منابع لاتین (Edwards, 1999) پتکانه را قوس شانه دار (Shouldered arch) نام نهاده اند. اما این نام گذاری کاملاً بر اساس ظاهر و شکل طاق پتکانه انتخاب شده است و نقش سازه ای آن را در نظر نگرفته است.
پتکانه ماهیت شکلی – سازه ای دارد و در بررسی و مطالعه آن، می‌بایست هم ملاحظات سازه ای و هم ملاحظات ظاهری (شکلی) توأمان در نظر گرفته شود.
در ادامه، تصاویری از انواع مختلف پتکانه ارائه شده است.
پتکانه شکلی – سازه ای؛ مسجد جامع نائین یزد
کاربرد پتکانه در گوشه سازی گنبد؛ گنبد تاج الملک در مسجد جامع اصفهان