معماری اصفهانی یکی از سبک‌های معماری سنتی ایران و در واقع آخرین شیوه معماري ایران پس از اسلام است که در آذربایجان پدید آمد و در شهر اصفهان رشد کرد و به اوج رسید. ویژگی های معماری اصفهانی شامل ساده بودن پلان‌ها، استفاده از کاشی‌های هفت رنگ و به ویژه رنگ آبی و استفاده از تمامی گونه‌های طاق و گنبد است. شیوه اصفهانی در زمان قره قویونلوها روی کار آمد و تا پایان حکومت قاجارها ادامه یافت. این شیوه دو دوره را طی کرده است؛ دورۀ اول از زمان روی کار آمدن آن تا پایان حکومت صفویان است و دورۀ دوم از زمان افشاریان آغاز و تا پایان حکومت محمد شاه قاجار ادامه یافت. دورۀ اول دوران اوج و دورۀ دوم، دوره پسرفت شیوۀ اصفهانی در معماري است. از آثار و بناهای سبک معماری اصفهاني می‌توان به مسجد امام اصفهان، مدرسه خان شیراز، کاخ عالی قاپو، کاخ چهل ستون و کلات نادری اشاره کرد.
معماری اصفهانی شیوه ای در معماری ایران است که در آن، از طرح های ساده استفاده شده و توجه زیادی به استفاده از شکل‌ها و اندازه‌های یکسان شده است. همچنین این شیوه، از شکل‌ها و خطوط شکسته بهره می‌برد. معماری بومی آذربایجان پدید آورندۀ سه شیوۀ معماری ایران یعنی پارسی، آذری و اصفهانی بوده است. بنابراین، خاستگاه شیوه اصفهانی، شهر اصفهان نبوده، بلکه این شیوه در آنجا رشد کرده و بهترین ساختمان های این شهر بر اساس آن ساخته شده‌اند. در نوشته های غربی، شیوه اصفهانی با عناوین شیوه صفوی، افشاری، قاجاری و زند – قاجار بیان شده است.
لازم به ذکر است که معرفی و تقسیم بندی شیوه های معماری ایران، از جمله شیوه اصفهانی، توسط دکتر محمد کریم پیرنیا ارائه شده و برخی از معماران چنین تقسیم بندی را قبول ندارند. دکتر پیرنیا، سبک شناسی معماری ایرانی را در شش شیوه که طی تاریخ کهن ایران، پیوسته به دنبال هم پدیدار شده اند، بررسی می‌کند. این شش شیوه شامل شیوه پارسی و پارتی (قبل از اسلام) و شیوه های آذری، خراسانی، رازی و اصفهانی (پس از اسلام است). در این مقاله، به بررسی شیوه اصفهانی پرداخته شده است.
شیوۀ اصفهانی در معماری ایران، از شهرهای آذربایجان منشاء گرفت. این شیوه از زمان قره قویونلوها (کمی پیش از روی کار آمدن صفویان) ظهور کرد و در زمان شاه عباس صفوی به اوج رسید (دورۀ اول).
دورۀ دوم شیوه معماری اصفهانی، دورۀ پسرفت آن است! این دوره در زمان افشاریان آغاز شد و طی زمان زندیان ادامه یافت. اما پسرفت کامل آن به زمان محمد شاه قاجار بر می‌گردد. این پسرفت کامل را می‌توان در دگرگونی‌های معماری تهران و شهرهای نزدیک تهران، آشکارا مشاهده کرد. البته در این دوره، در سایر شهرهای ایران که از این روند دگرگونی دور بودند، ساختمان‌های ارزشمند بنا شد؛ به ویژه خانه‌های زیبایی که زمان قاجاریان ساخته شده است.
در هر صورت، پس از آن، دیگر شیوه‌ای جانشین شیوه اصفهانی نشد و با اینکه تلاش شد این رشته پیوسته در معماري ایران پاره نشود، اما معماري، دیگر آن سیر و روند تکاملی پیشین را پی نگرفت.
تاریخچه شیوه اصفهانی؛ دوره اول
در اواخر دورۀ تیموری، هرج و مرج تمام ایران را فرا گرفت و اقوام مختلف در نقاط مختلف ایران دست به شورش و حملات زدند. یکی از این اقوام، ترکمانان قراقویونلو در غرب و شمال غرب ایران بودند. آن‌ها در سال 809 یکی از نوادگان تیمور به نام میرزا ابوبکر را از تبریز بیرون راندند و خود تا چندی بر آن شهر فرمانروایی کردند.
در این گیر و دار، شخصی به نام اسماعیل از خاندان صفوی، بعد از درگیری‌هایی با آق قویونلوها، در سال 908 هجری بر آن‌ها پیروز شد و در تبریز به تخت نشست. بعد از شاه اسماعیل صفوی، نوادگانش به پادشاهی رسیدند. طی این تغییرات پادشاهی، پایتخت حکومت صفویان به اصفهان منتقل شد (در زمان شاه عباس). همین امر باعث شد تا در آن زمان، شهر اصفهان به نهایت آبادی خود برسد و شیوه معماری اصفهانی در ساخت بناهای این شهر متمرکز شود. صفویان، اصفهان را بسیار آباد کردند؛ تا جایی که شاردن جهانگرد فرانسوی آن را برابر با لندن دانست. شهری با یک میلیون و دویست هزار نفر جمعیت و حدود چهارصد هزار ساختمان. از زمان صفویان، اندام های شهری مانند چهار باغ، بازار قیصریه و میدان نقش جهان برجا مانده است.
شاه سلطان حسین آخرین شاه صفوی بود و بعد از او، پادشاهی سلسلۀ صفویان به اتمام رسید و افشاریان روی کار آمدند. پس از افشاریان نیز نوبت حکومت زندیان شد و سپس قاجارها روی کار آمدند.
در شیوه اصفهانی از همه تزئینات شیوه های پیشین (رازی، خراسانی، آذری) از جمله نماسازی سنگی، کاشی کاری و گچ بری بهره گیری شده است. البته در این شیوه بیشتر از کاشی خشتی هفت رنگ بجای کاشی تراش (معرق) استفاده شد. رنگ کاشی را از کانی لاجورد می‌گرفتند. لاجورد دارای رنگ های خانواده آبی است؛ یعنی لاجوردی (آبی کاربنی)، سورمه ای و آسمانی. از رنگ زرد و قهوه ای و خانواده آن نیز در کاشی ها استفاده شد. رنگ زرد در زمان صفویان زرد لیمویی بود اما در زمان قاجارها، رنگ زرد دیگر جذابیت و زیبایی گذشته را نداشت. سایر ویژگی های سبک معماری اصفهانی در ادامه برشمرده شده است.
شیوه اصفهانی کاستی هایی داشت که در شیوه های پیشین (آذری، خراسانی و رازی) نبود. این کاستی‌ها را ناشی از شتاب در ساختمان سازی بیان کرده‌اند. به عنوان مثال، در شیوه اصفهانی، برخی ساختمایه ها را نخست دگرگون کرده و سپس بکار می‌بردند. این روش به فن ساختمان آسیب می‌زد و کیفیت ساختمان را پایین می‌آورد. این درحالیست که در دیگر شیوه‌های معماری ایرانی که قبل از شیوه معماری اصفهانی بوده‌اند، معماران هر ساختمایه‌ای را به شکل نخست خود به کار می‌بردند. دیگر کاستی های این شیوه عبارتند از:
ساختمان های مختلفی در کشورمان ایران وجود دارد که به شیوه اصفهانی بنا شده اند. اما مهمترین بناهایی که به سبک معماری اصفهانی ساخته شده اند، اغلب در شهر اصفهان واقع شده‌اند. در ادامه، تعدادی از این بناها معرفی و شرح داده شده است.
مسجد امام (مسجد شاه) یکی از مسجدهای زیبای ایران است؛ اما شکوه مسجد جامع را ندارد. این بنا نمایگر اوج هزار سال مسجد سازی در ایران است. ساخت بنای این مسجد در سال 1020 قمری آغاز شد و معمار آن، یکی از بزرگترین معماران ایران، استاد علی اکبر اصفهانی است. نام او در کتیبه بالای سر در ورودی مسجد آورده شده است. تمام مسجد دارای تناسبی شاهانه است و بر شالوده ای وسیع بنا شده است. میان محور سر در که رو به میدان نقش جهان ساخته شده است و محور مسجد که رو به قبله است، زاویه‌ای پدید آمده که معمار آن را بهترین گونه پاسخ داده است.
جهت میدان نقش جهان حدوداً رو به جنوب است؛ اما مسجد رو به جنوب غربی می‌باشد. معمار، ایوان شمالی مسجد در پشت هشتی را به گونه‌ای چرخانده است که از هشتی می‌توان میانسرای مسجد را دید، اما نمی‌توان یکراست وارد آن شد. بلکه باید از یکی از دو دالان گرداگرد ایوان به میانسرا رسید. در پشت دالان درازتر، آبریزگاه و وضوخانه جای دارد.
کف مسجد امام هیچ پله، نرده یا صفه ای ندارد. همچنین در این مسجد، هیچ فضای اختصاصی یا جایگاه ویژه ای وجود ندارد. تزئینات مسجد سنتی است و تکرار نقش های نمادی ایران باستان در زمینه نعمت و برکت می‌باشد. میانسرای مسجد تناسبات شش پهلوی منتظم را دارد. همه دیوارهای شبستان با کاشی هفت رنگ آمود شده است. گنبد بزرگ مسجد دو پوسته گسسته است. آهیانه آن، گنبد سبویی است؛ زیرا دهانه آن بزرگ بوده و نزدیک به 20 متر است. معمار گنبد مسجد امام اصفهان، فریدون نایینی است.
مسجد شیخ لطف الله، از دیگر مساجد اصفهان است که به شیوه معماری اصفهانی ساخته شده است. این مسجد برای شیخ لطف الله، یکی از دانشمندان زمان شاه عباس ساخته شد. مسجد در سال‌های 1012 – 1028 هجری توسط معمار بزرگ، استاد محمد رضا اصفهانی بنا شد. طرح نخست آن در جایایی اندام ها و روابط، با توجه به جایگاه آن نسبت به میدان و دالان دراز کنار گنبد خانه، شگفت آور است و بر این باور ساخته شده که نمازگزاران همه باید از پشت و روبه روی محراب به شبستان درآیند. از این رو، دالان پیچ دار ساخته شده و به پیش سرایی رسیده و از آنجا به گنبد خانه راه دارد. جایی هم ویژه بانوان دارد.
بلندای سقف مسجد شیخ لطف الله کوتاه است. گنبد مسجد بر روی یک کاربندی ساده و یک اربانه ساخته شده است. در میان اربانه، گلجام هایی از سنگ و کاشی با نگاره‌های اسلیمی برای روشنایی گنبد خانه، به زیبایی ساخته شده است. نگاره‌های زیر گنبد، از نوع ترنج کنگری و ترنج درهم هستند. گونه‌های دیگری از نگاره‌های اسلیمی با کاشی تراش (معرق) در گنبد خانه دیده می‌شود.
یکی دیگر از ویژگی های مسجد شیخ لطف الله اصفهان، وجود شباک های زیبا است. این شباک‌ها از کاشی‌های معرق ساخته شده است. شباک به عضوهایی مانند درب و پنجره گفته می‌شود که برای حفاظت از بخش‌های داخلی ساختمان ساخته می‌شد. شباک را می‌توان به پرده‌ای از جنس سفال، کاشی و آجر تشبیه کرد.خوشنویسی های عربی موجود در این مسجد، نشان از تأثیر اسلام و معماری اسلامی بر این سازه دارد.