سبک معماری رازی
معماری رازی سبکی در معماری ایران است که از سال های 315 قمری و پس از شیوه خراسانی روی کار آمد. معقلی در این شیوه پدید آمد و استفاده از آجر پیش بُر و تزئینات با گونه های مختلف گچ بُری، از ویژگی های سبک معماري رازی است. در شیوه رازی، اجرای گنبد در انواع گوناگون (گنبد گسسته، دو پوسته و غیره) بکار گرفته شد و ساخت گنبد و طاق، پیشرفته‌تر از سبک‌های پیشین اجرا گشت. محل ظهور سبک معماری رازی شمال ایران بوده است، اما در شهر ری پا گرفت و بهترین بناهای آن، در شهر ری ساخته شد. روی کار آمدن این شیوه با حکومت آل زیار مصادف بود و تا پایان حکومت سلجوقیان ادامه داشت. از مهمترین بناهای سبک رازی عبارتند از رباط شرف، گنبد قابوس، برج های خرقان، گنبد سرخ و گنبد کبود مراغه. مسجد جامع گلپایگان، مسجد اردستان، مسجد اردکان و مسجد زواره از بهترین مساجد سبک رازی هستند.
سبک رازی چهارمین شیوه معماری ایران و سبکی است که همه ویژگی های خوب شیوه های پیشین خود یعنی شیوه های پارسی، پارتی، خراسانی و آذری را به بهترین نحو دارا می‌باشد. بدین صورت که نغزکاری شیوه پارسی، شکوه شیوه پارتی و ریزه کاری شیوه خراسانی را با هم پدیدار کرده است.
شیوه معماری رازی در شمال ایران ظهور پیدا کرد و سپس به سایر شهرهای کشور رسید. در یکی از شهرستان‌های جنوب تهران یعنی شهر ری، می‌توان اوج شکوه این شیوه معماری را دید. ظهور شیوه رازی در معماری ایران، با آغاز حکومت آل زیار (315 قمری) مصادف بود و طی دوران حکومت آل بویه، سلجوقیان، اتابکان و خوارزمشاهیان نیز ادامه داشت. در آن زمان، شهر ری یا راز، شهری بزرگ بود و بعضی نویسندگان جمعیت این شهر را در زمان آبادانی خود، در حدود یک میلیون و نیم بیان کرده‌اند. این شهر در زمان چنگیز غارت و خراب شد. تخریب شهر راز چنان بود که دیگر هیچگاه آبادی و اعتبار پیشین خود را به دست نیاورد.
در سال 250 هجری، شخصی به نام حسین بن اسماعیل حالب الحجاره ملقب به داعی که در ری اقامت داشت و در آنجا حکومت تشکیل داده بود. او یکی از خلاف حضرت علی (ع) بود و بعد از مدتی مازندران و گرگان را نیز تحت سلطه خود درآورد. پس از مرگ او، حکومت سادات الطالبیه در طبرستان، گرگان و رویان گیلان روی کار آمد که نتیجه آن، انتشار سریع مذهب شیعه در این نواحی بود. اسفار، یکی از حاکمان حکومت سادات الطالبیه بود. او پس از تحکیم دستگاه خود در گرگان و طبرستان، بر خراسان، قزوین، ری و زنجان نیز سلطه یافت. پس از مرگ او، حکومت آل زیار و سپس آل بویه روی کار آمد. غزنویان و سلجوقیان، حکومت های دیگری بودند که در روزگار باب بودن معماری رازی، بر ایران حکومت داشتند.
بعد از ضعف سلجوقیان، حکومت خوارزمشاهیان در خوارزم روی کار آمد. حکومت خوارزمشاهیان بر عراق نیز چیره شد. تا اینکه در سال 616 هجری، علاء الدین محمد خوارزمشاه گرفتار حمله چنگیز شد و کشته شد. در این دوره، فرهنگ و تمدن اسلامی به حد اعلای تکامل و پیشرفت خود رسید. همین امر باعث تأثیر گذاری معماری اسلامی بر شیوه رازی شد. در این دوره، شهر ری یکی از شهرهای بسیار آباد ایران محسوب می‌شد. زیرا در همین زمان بود که سبک معماری رازی در این شهر بسیار بکار گرفته شد و رشد کرد.
تا اینکه در حمله چنگیز مغول به ری، این شهر غارت و ویران شد. تخریب شهر ری و نواحی اطراف و آباد آن، چنان بود که شهر ری دیگر هیچگاه آبادی و اعتبار پیشین خود را به دست نیاورد. مغول‌ها تمامی شهرهای خراسان و گرگان را نیز خراب کردند. از این میان، گنبد قابوس که از بناهای معماری رازی است را خراب نکردند تا به آیندگان نشان دهند که چه چیزهایی را نابود کرده‌اند!
تمامی حکومت هایی که در بالا نام برده شد، بر ری، گرگان، مازندران و خراسان سلطه داشته‌اند. بنابراین، جای تعجب نیست که طی این دوران، شیوه رازی در معماری ساختمان‌های این شهرها چیره بوده است. برخی از این حکومت‌ها علاوه بر نواحی مذکور، اصفهان، همدان، فارس و خوزستان را نیز اشغال و به سلطه در آوردند.
در شیوه رازی، ساخت طاق و گنبد بسیار پیشرفت کرد و گونه‌های چفد تیزه‌دار برای طاق و گنبد به کار رفت. جای طاق ساده که در شیوه خراسانی باب بود، از طاق‌های چهار بخش، کاربندی، طاق کلنبو و طاق چهار ترک بهره گیری شد. تاق پتکانه، از آرایه های ساختمانی در معماری رازی است که کارکرد ساختمانی هم دارد. نمونه آن را می‌توان در طاق روی محراب مسجد جامع نایین یزد مشاهده کرد که همانند کاربندی شده است.
گنبد گسسته رک که در شمال ایران ساخته می‌شد (مانند گنبد قابوس)، در ری و سپس در مرکز ایران نیز ساخته شد. همچنین، نخستین نمونه گنبد گسسته نار در برج های خرقان ساخته شد. سپس گونه پیشرفته‌تر آن در شیراز به گونه ترک دار ساخته شد. گنبد خاگی با چفد مازه دار در گنبد تاج الملک مسجد جامع اصفهان بکار گرفته شده است. گنبدهای دو پوسته پیوسته از دیگر گنبدهایی است که در معماری رازی ساخته شده است. این نوع گنبد را می‌توان در مسجد جامع اردستان یزد، مسجد جامع زواره و مسجد برسیان دید.
در شیوه رازی، ساختمان از بنیاد با ساختمایه مرغوب برپا می‌شد و آجرهای کوچک و بزرگ و نازک و ستبر نمای آن را می آراست. یکی از ساختمایه های مهم در این شیوه، آجر پیش بُر است که به حالت سفال لعاب دار یا بدون لعاب بکار می‌رفته است. البته استفاده از آجر پیش بر از زمان ایلامیان باب بود و آن را نگهدارنده نمای ساختمان می دانستند. آجر پیش بر در شیوه آذری نیز بکار رفت.
کار با آجر در زمان سلجوقی از هر دو جهت زیبایی و ساختاری به حد کمال رسید؛ چنانکه شاید تا آن زمان همتایی نداشت. این آجرها، آجرهای ساختمانی معمولِ زمان ما نبود. بلکه قطعاتی بزرگ، اندکی نامنظم، چهارگوش، سنگین و سخت بود. اندازه ابعاد آجرها اغلب 17×22 سانتیمتر و وزن شان 2.5 تا 3 کیلوگرم بود.
در شیوه معماری رازی، گونه های نگاره با خطوط شکسته و مستقیم (بیشتر با آجر کار شده) یافت می‌شود و همچنین گره سازی با آجر و کاشی (گره سازی درهم) که معقلی نیز نامیده می‌شود از این شیوه آغاز شد. در این روش، تکه‌هایی از کاشی همانند نگین و بگونه ساده در میان آجر چینی بکار برده می‌شود که نمایی زیبا را پدید می‌آورد. کهن ترین نمونه معقلی در برج خواجه اتابک در کرمان کار شده است که در آن، تکه های کاشی با گچ دورسازی شده و سپس با گره سازی آجری آن را به پایان برده اند.
از میان شیوه های مختلف معماری ایرانی، در شیوه رازی برخی گچ بری ها با نغزکاری بسیار به کار رفته است. این گچ بری ها عبارتند از:
گونه دیگر گچ بری “گچ تراش” بوده که در شیوه های دیگ کمتر به کار رفته است. روش کار به این صورت بوده که گچ را با رنگ های گوناگون به هم می‌آمیختند و آن را می‌ریختند. سپس بعد از سفت شدن، آن را به تکه هایی با شکل ویژه می بریدند و همچون کاشی معرق کنار هم می چیدند و نگاره ای را پدید می‌آوردند. نمونه این کار در مشهد اردهال کاشان یافت می‌شود.
مسجد برسیان در سال های 491- 493 قمری ساخته شده است. این مسجد در شرق اصفهان واقع شده است. گنبد این مسجد از نوع دو پوسته پیوسته است. پوسته درونی به روش ترکین ساخته شده است. گوشه سازی گنبد نیز ترمبه پتکانه است. مناره و ایوان جلوی گنبدخانه، بعدها به مسجد برسیان اضافه شد.
ساخت مسجد جامع گلپایگان به سال های 498 تا 512 قمری بر می‌گردد. این مسجد که به شیوه معماری رازی ساخته شده است، از ابتدا تنها دارای یک گنبد خانه بوده و بخش های دیگر، بعدها به آن اضافه شده است. طرح اولیه گنبدخانه، همانند آتشکده‌ها است؛ به بیان دیگر، گنبدخانه، تهرنگ آتشکده ای دارد. آجرکاری شیوۀ رازی در آن بسیار عالی کار شده است اما آجر کاری در بخش‌هایی که بعدها به مسجد اضافه شد، چندان ارزشمند نیست. گرداگرد برخی ستون های این ساختمان همچون ستون آتشکده های کهن، پیلک هایی وجود دارد که برش ستون را همچون برگ شبدر در می‌آورد. به نیم ستون‌های چسبیده به دیوار پیلک می‌‌گویند.
بخش هایی از مسجد جامع قزوین (مثل گنبد) به سبک معماری رازی ساخته شده است. این مسجد به دستور خمارتاش در سال‌های 507 تا 509 قمری بنا شد. گنبد مسجد جامع قزوین از نوع یک پوسته است. شنگه روی تیزه آن برای ساخت پوسته رویی بوده که بعدها روی همان آهیانه کاشی کاری می شود. منظور از آهیانه، پوشش زیرین در گنبدهای دو پوسته است.
گوشه سازی گنبد از نوه سکنج است و شاپرک های زیر گنبد دارای گره سازی است. دیواره های زیر گنبد با نگاره های برگ کنگری که از نگاره های ساسانیان است، آذین شده است.
قزوین از نقاط زلزله خیز ایران است. استوار ماندن ساختمان مسجد طی همه این سال ها، نشان از دقت در نیارش آن دارد.
مسجد جامع زواره در سال 530 قمری ساخته شده است. معمار این مسجد استاد محمود اصفهانی است. او مسجد زواره را بر روی مسجدی کهن تر ساخته است. مسجد کهن در زیر زمین و در بخش شمالی مسجد کنونی بوده است. طاق شبستان جنوبی از نوع طاق آهنگ تیزه دار است و به همین خاطر بلندای زیادی دارد. گوشه سازی گنبد نیز از نوع ترمبه پتکانه است. پوشش درونی گنبد بیز و پوشش بیرونی آن شبدری تند است. یکی از بلندترین چفدهای کیل در این مسجد یافت می‌شود.