معماری ساسانی سبکی در معماری ایران است که پس از برکناری حکومت اشکانیان و به سلطنت رسیدن ساسانیان روی کار آمد و تا سال 637 یعنی زمان حمله عرب ها به ایران، سبکی رایج بود. ساختمان هایی با ابعاد و ارتفاع زیاد، ایوان های طاق دار بلند، تزئینات مجلل و قوی و استفاده از تصویر گیاهان و جانوران به صورت نقاشی و حکاکی، از ویژگی های معماری به سبک ساسانیان است. مهمترین و مؤثرترین دستاورد معماران ساسانی توسعه گنبد و قرار دادن آن بر روی گوشواره و ساختن طاق های عظیم بدون قالب بود. ایوان مدائن، طاق بستان، کاخ سروستان و کاخ بیشاپور، مهمترین آثار و بناهای معماری ساسانی است.
سبک معماری ساسانی چیست؟
شیوه ای در معماري ایرانی طی حکومت ساسانیان که در آن، ساختمان‌ها ابعادی بزرگ داشت و طاق‌های عظیم بدون قالب، به صورت حرفه‌ای در ساختمان اجرا می‌شد، شیوه معماری ساسانی می‌گویند. ایجاد گنبدهای وسیع در ساختمان، تمرکز دادن بار روی نقاط ثابت جداگانه (مانند سروستان) و استفادۀ عالی از طاق های عرضی، زمینه مناسبی برای پیشرفت های بعدی فراهم ساخت. همۀ این ها در پیشرفت معماري در غرب مهم و تأثیرگذار بود و بعدها در معماری اسلامی کاملاً بکار گرفته شد.
بناهای ساسانی عموماً با سنگ لاشه چخماق یا با قطعه سنگ های ضخیم چهار گوش نشانده در ملات ساخته می‌شد. در بین النهرین، آجر و خشت هم در دسترس بود و رویش را با گچ می پوشاندند. برای از بین بردن حالت شکنندگی گچ، غالباً از تیرهای چوبی استفاده می‌شد. برای پی سازی و یا استفاده در بخشی از بنا و همچنین برای پوشاندن قلوه سنگ ها، گهگاه از سنگ تراشیده استفاده می‌شد.
تاریخچه معماری ساسانی
اردشیر اول نخستین فرمانده ساسانی، هنگامی که هنوز به عنوان یک شخص معمولی، تحت حکومت پارت‌ها (اشکانیان) زندگی می‌کرد، کاخی برای خود در فیروز آباد (در استان فارس کنونی) ساخت. بنابراین، کاخ اردشیر بابکان یا همان کاخ فیروز آباد، اساساً ساختمانی پارتی است. ساخت این کاخ به شیوه معماری پارتی و با اشارات به جهت گیری آگاهانه‌ای که سرانجام ساسانیان می‌یافتند، در پیش گرفته شد. اردشیر کاخ خود را با یک انگیزه سیاسی یعنی شورش ساخت؛ شورش بر علیه حکومت اشکانی و آخرین شاه اشکانی، یعنی اردوان پنجم.
کاخ فیروز آباد دستاوردی چشمگیر و کاخی شاهانه بود، با هدف استقلال ساخته شد و کانونی برای آغاز یک عصر تازه شد. اردشیر با پیوند دادن خود به دودمان کهن هخامنشی، می‌خواست حقش را برای وراثت آن ها اظهار و رابطه مشهودی میان آن‌ها و خودش به وجود آورد. اما تأمین عظمت هخامنشی ناممکن بود؛ از این رو، برای تأثیر شاهانه لازم، به حجم محض روی آورده شد. مصالح مورد استفاده در ساختمان، همان مصالح معمول که در حکومت اشکانیان استفاده می شد بود؛ اما ابعاد ساختمان مضاعف شد.
ساسانیان تا زمان حمله اعراب به ایران، یعنی در تا سال 637 در ایران حکومت کردند و بناهای چشمگیر متعددی ساختند. از جمله این بناها، می توان به آتشکده‌های مختلف و متعدد و کلیسا اشاره کرد. در شاهنشاهی ساسانیان، مسیحیت جایگاه ویژه‌ای داشت. به ویژه در زمان خسرو پرویز، در مناطق زیادی از ایران، کلیساهای مسیحی وجود داشت. این کلیساها و شاید سایر کلیساهای قدیمی با نقشه معروف به «صلیب چلیپایی» چنان به برخی آتشکده‌ها شبیه است که با نیازهای آیینی مسیحیان و زرتشتیان متناسب بود و این دو گروه، به تناوب از یک بنا استفاده می‌کردند. این پذیرش نوع معماری ساسانی از سوی مسیحیان، یکی از راه‌هایی بود که شکل‌های هنری ایران را به اروپای سده های میانه رساند و تأثیر چشمگیری در معماری رومیان گذاشت.
ویژگی های معماری ساسانی
ساسانیان در معماري بناهای خود، به طور قابل توجهی از عناصر تزئینی استفاده کردند. تزئینات به گونه ای بود که علاوه بر شکوه، تنوع نیز داشت. این دو ویژگی باعث شد تا ویژگی های تزئینی معماري ساسانی، از مرزهای این حکومت شاهنشاهی فراتر رود و در مصر، قبطی، روم، بیزانس و اروپای سدۀ میانه به یک عامل محرک تبدیل شود. علاوه بر انتشار این ویژگی ها در غرب، تزئینات معماري ساسانیان بر شرق آسیا از جمله هند و چین نیز تأثیرات سازنده‌ای گذاشت. سرزندگی در عناصر تزئینی (در جانوارن نمادی و گل و بوته ها) از ویژگی های معماری دوران ساسانیان است. سایر ویژگی های معماری ساسانی در ادامه بیان شده است.
- بهره گیری از طاق و گنبد و اجرای طاق های ضربی.
- اجرای تزئینات گچبری حتی در خانه های شخصی که تا آن زمان معمول نبود. در این مورد، تأثیر یک موج نو غربی به چشم می‌خورد که احتمالاً ناشی از ورود مهاجران انطاکی در سدۀ ششم است.
- روکاری طاق نمای سردرها با مجسمه های دور تالار که نوعِ جدیدی از نمایش دستگاه حکومتی و شاهانه بود و در عین حال، شکلی از تزئینات را عرضه می‌کرد که بعداً در آثار معماری اروپا در سده های میانی تقلید شد.
- شکل یکسان در مورد آتشکده ها و پرستشگاه ها؛ به این صورت که بر روی گوشواره ها و بر بالای چهارپایۀ بزرگ، گنبدی ایجاد می‌شد.
تزئینات و نقاشی، ویژگی معماری ساسانی
نقاشی‌های دیواری که گاه به صورت نقش های برجسته واقعی بود، در معماری ساسانیان دیده می‌شود. این نقش‌ها حاوی صحنه های شکار، جنگ و سیر و سیاحت بود.
علاوه بر نقاشی، شکل یا تصویر عناصر موجود در طبیعت برای آراسته کردن و تزئینات ساختمان‌ها به صورت نقش برجسته اجرا می شد. یک مثال در این مورد، نقش برجسته درخت زندگی است. به این صورت که اندازۀ تاج های نخل بسیار بزرگ است و برگ‌های نخل به شکل های گوناگونی در آمده است. درخت انار و انگور گل داده است.
برای تزئینات از رنگ‌های مختلف استفاده می‌شد؛ از جمله سرخ، زرد، لاجوردی، آبی مات، سبز روشن، عنابی، بنفش، نارنجی، صورتی و سفید. نشان و مثالی از استفاده از این رنگ ها، نقاشی های دیواری طاق بستان است.
استفاده از کاشی های بزرگ و رنگارنگ که بیشتر از یونان و روم الهام می‌گرفت نیز بخشی دیگر از تزئینات در معماری ساسانیان است.
آثار و بناهای معماری ساسانی
امپراطوری ساسانی در طی حکومت خود، بناهای متعددی ساخت. بناهای بسیار قوی، شکوهمند و عظیم که برخی از آن ها در مرزهای داخلی ایران کنونی قرار دارند و برخی دیگر خارج از مرز کشور. نکته مهم در مورد این ساختمان ها، توجه نه چندان مناسب دولت ها به این بناها و از بین رفتن تدریجی آن هاست (مثل ایوان مدائن). برخی از مهمترین آثار و بناهای سبک معماری ساسانی عبارتند از:
- کاخ بیشاپور
- ایوان کرخه
- کاخ سروستان
- طاق بستان
- ایوان مدائن
کاخ بیشاپور از آثار معماری ساسانی
کاخ بیشاپور در نزدیکی شهرستان کازرون، شمال غربی استان فارس واقع شده است. قدمت آن به سال 241 میلادی بر می گردد و توسط شاپور ساسانی ساخته شده است. در مرکز کاخ بیشاپور، یک ارگ شاهی است که دارای فضایی است با دهانه‌ای در حدود 22 متر و گمان می‌رود بازسازی این قسمت به گونه‌ای که در نقشه برخی محققان غربی انجام شده، درست نباشد. در مورد پوشش آسمانه گنبد این کاخ عقاید مختلفی وجود دارد:
- برخی گفته اند که این فضا اصلاً سرپوشیده نبوده و فقط یک حیاط بزرگ بوده است. اگر چنین باشد، چه لزومی دارد که ضخامت دیوارها را زیاد در نظر گرفته باشند؟
- بیشتر صاحب نظران پذیرفته اند که این بنا گنبدی داشته است و دارای نیم گنبد نیز بوده است.
در سمت راست ساختمان کاخ، تالاری وجود داشته که کف آن با موزاییک‌های سیاه و سفید پوشش داده شده بود. گچ بری‌هایی در این تالار وجود دارد که نقوش آن بسیار متنوع است و هیچ کدام از نقوش آن، مانند دیگری نیست. این گچبری ها را می‌توان مادر تمام گچ بری ها و نقش های زینتی ایران دانست.
در سمت چپ ساختمان کاخ بیشاپور، میانسرایی با رواق دورادور بوده است.
ایوان کرخه
یکی از اثار مهم سبک معماری ساسانی، شهر باستانی ایوان کرخه در خوزستان است. منطقه خوزستان در دورۀ ساسانیان یکی از مراکز مهم حکومتی و نظامی بوده است. از این رو، در قرن اولیه حکومت ساسانیان، به دستور شاپور دوم، شهری (ایوان کرخه) در آنجا ساخته شد. ایوان کرخه در قرن چهارم میلادی ساخته شده و یک بنای ساسانی است، نه پارتی. سبک ایوان سازی در دوره اشکانیان (پارت ها) شکل گرفت ولی در دوره ساسانی به اوج شکوه خود رسید و ایوان کرخه یکی از نمونه‌های آن است. ساختار ایوانی عظیم و آجری با تزئینات مختصر، به سبک معماری سلطنتی ساسانی نزدیک است.
در کناره ایوان کرخه، یک کاخ وجود دارد. این کاخ یکی از مهمترین بناهای معماری ایرانی است؛ زیرا پوشش طاق و تویزه نخستین بار در این کاخ اجرا و بهره گیری شده است. طاقِ میانِ دو تویزه، با تیر چوبی، خوانچه پوش و یا کژاوه پر می‌شد. بدین ترتیب، سنگینی طاق ها را بر تویزه ها و جرزها نهادند و توانستند از میان تویزه ها نور بگیرند. این روش برای اولین بار بکار گرفته شده است. عیناً همین نحوۀ نورگیری، بعدها در یکی از کلیساهای جنوب فرانسه بکار رفت. در انتهای ایوان دو راهرو و پشت آن گنبدی بوده و نور را از سقف می گرفت.
