شیوه معماری پارتی
معماری پارتی شیوه ای در معماری بناها در سرزمین ایران بود که پس از حمله اسکندر به ایران (قبل از اسلام) و پدیدار شد و تا سده سوم و چهارم هجری (پس از اسلام) نیز مورد استفاده قرار گرفت. این شیوه در دورۀ حکومت اشکانیان رخنمون شد و چون اشکانیان از قوم پارت ها بودند، معماری منسوب به آن ها، یعنی پارتی نام گرفت. از ویژگی های سبک معماری پارتی، بکارگیری مصالح بوم آورد (خشت و ساروج) در ساخت بناها، اجرای وسیع گنبد و طاق و تنوع بالا در طرح ساختمان‌ها است. تزئینات گچ بُری و اجرای قرینگی و ناقرینگی، هنر پارتی و از دیگر ویژگی های سبک پارتی در معماری است. شهر و کاخ هترا، کاخ آشور، معبد آناهیتا، مجموعه نساء و آتشکده نیاسر، از بناهای معروف معماری پارت هستند. آتشکده نیاسر نشان دهندۀ روند دگرگونی معماری اشکانیان است.
بر اساس طبقه بندی دکتر محمد پیرنیا، معماری پارتی دومین شیوه معماری ایرانی است. از میان شش شیوه معماری ایرانی، این شیوه، پس از سبک پارسی و قبل از سبک معماری خراسانی قرار دارد. سبک پارتی در معماری ایران، تقریباً با روی کار آمدن حکومت قوم پارت ها که اشکانیان جزء آن ها بودند، مصادف است. در این شیوه، بجای استفاده از سنگ که در دورۀ قبل یعنی سبک پارسی مرسوم بود، عمدتاً از خشت، ساروج و آجر برای ساخت بناها استفاده شده است. در آن زمان، یونانی ها تلاش داشتند سلیقه و فرهنگ معماری خود را بر معماری آن دوره اعمال کنند، اما ایرانی‌ها به این عمل اعتنا نکردند و روش خود را پیاده سازی کردند. روشی که در نهایت سبک معماری پارتی نام گرفت.
شیوه معماری پارتی، پس از حمله اسکندر به ایران پدیدار شد. این سبک با به حکومت رسیدن اشکانیان روی کار آمد و سال‌ها پس از برکنار اشکانیان، یعنی در دوره ساسانیان، صدر اسلام و در برخی جاها حتی پس از اسلام و تا سده های سوم و چهارم هجری دنبال شد و مورد استفاده قرار گرفت.
اشکانیان، فرمانروایان ایران پس از سلوکیان بودند. آن ها از سال 250 پیش از میلاد تا 224 پس از میلاد بر ایران فرمانروایی کردند؛ تا اینکه به دست اردشیر ساسانی بر افتادند. ساسانیان نیز نزدیک به چهار سده تا چندی پس از حمله عرب ها در سال 652 میلادی (31 هجری) فرمانروای ایران بودند.
اسکندر، اهل کشور یونان بود و می‌خواست معماری یونانی را در ایران رواج دهد. پس از برکناری او و روی کار آمدن اشکانیان، پارت ها به دنبال جاذبه تمدن یونان نرفتند؛ حتی از معماری دورۀ هخامنشی (معماری پارسی) نیز پیروی نکردند. آن‌ها بجای استفاده از سنگ (که در معماری یونانی و پارسی رواج داشت) از مصالح بوم آورد برای ساخت ساختمان ها استفاده کردند. همین امر باعث شد که به نوآوری بزرگی در طول تاریخ بشر دست پیدا کنند که همان “پوشش‌های طاقی در دهانه های بزرگ” و “گنبدها در زمینه چهار گوش” است. البته در معماری دوره های پیش از آن نیز از پوشش های طاقی در ایران بهره گیری شده بود؛ برای نمونه، در خزانه های تخت جمشید، طاق پالانه یا جهازه کار شده است.
در هر صورت، شاید به دلیل نیازهای گوناگونی که در آن زمان پدید آمده بود، پارت ها از معماری و هنر کهن، به ویژه معماری مادها و حتی پیش از آن‌ها یعنی ایلامی ها بهره گرفته اند و با توان بسیار خوب و بالایی، پوشش هایی با دهانه بزرگ را از ساختمایه های بوم آورد پوشاندند. این پوشش های طاقی در هیچ زمانی مانند شیوه معماری پارتی رایج نبوده است.
بارزترین ویژگی نو آوری و میراث معماری دوره پارتی، ایوان یا تالار باز است. این ایوان ها یا تالارهای باز، با یک طاق بلند ضربی پوشیده می‌شد و برجسته‌ترین ویژگی حیاط را تشکیل می‌‌داد. طاق های بلند ضربی با ملات گچ ساخته می‌شد. ملات گچ خیلی زود خود را می‌گیرد و آجر را سرجای خود نگه می‌‌دارد. این ویژگی گچ باعث شد طاق هایی بلندتر از سابق که نیازی به چوب بست گران قیمت نداشت ساخته شود و این خود یک موفقیت بزرگ فنی محسوب شد. دیگر ویژگی های شیوه معماری پارتی در ادامه بیان شده است.
ویژگی درون گرایی در معماری ایرانی، در واقع از زمان اشکانیان منشاء گرفته است. درون گرایی با بهره گیری از میانسرا (حیاط) ایجاد شده است.
اجرای تزئینات گچبری با خطوط شکسته و خمیده در سطح دیوارها. این گچ بری ها هم به صورت قالب گیری شده و هم به صورت کنده کاری اجرا شده است. نمونه ای از این تزئینات در قلعه یزدگرد (غرب ایران)، کوه خواجه (در سیستان) دیده شده است.
بهره گیری از اصل قرینگی و ناقرینگی در طرح ساختمان ها از ویژگی های معماری پارتی است. در ساخت ساختمان هایی مانند کاخ‌های پذیرایی و نیایش گاه ها از اصل قرینگی (جفت) استفاده شده است. در مورد کاخ ها و ساختمان های با کاربری مسکونی (خانه ها)، از ناقرینگی (پد جفت) بهره گرفته می‌شد.
در ساختمان های پارتی، در آتشکده ها و کوشک ها و دسکره ها در چهار گوشه ساختمان و پیرامون گنبد، در جایی که راهروها و رواق ها به هم می‌رسیدند از کپه (قبه) استفاده شده است. کپه ساختار نیمکره ای است که برای پوشاندن فضاهای وسیع و ایجاد سقف منحنی کاربرد دارد و می‌تواند از مصالح مختلفی مانند سنگ، آجر و گچ ساخته شود.
سیستم چهار طاقی در واقع یکی از فرم های احداث گنبد بر روی پلان چهارگوش است. سادگی، خلوص و وحدت سیستم های چهار طاقی باعث شد تا یکی از رایج ترین فرم های ساختمانی شیوه پارتی محسوب شود. بسیاری از مساجد و مقبره هایی که در دوران ورود اسلام به ایران ساخته شدند و در معماری اسلامی بهره گرفته شد، الهام گرفته از این سیستم چهار طاقی است.
ایران در زمان حکومت اشکانیان، پهنه‌ای بسیار وسیع تر از امروز بود. با اینکه سبک پارتی سال های طولانی در معماری ساختمان ها مورد استفاده قرار گرفت، در ایران کنونی ما، آثار معماری پارتی چندان بجا نمانده است.
مجموعه نسا (Nissa) را می‌توان قدیمی‌ترین آثار معماری پارتی و قدیمی‌ترین محل سکونت اشکانیان (پارت ها) دانست که تا کنون یافت شده است. این مجموعه در سال ۲۰۰۷ در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت. نسا که با نام پارتانیسا نیز شناخته می‌شود، در نزدیکی پایتخت ترکمنستان یعنی عشق آباد است. پارتانیسا در بیرون از حصار شهر، روی تپه‌ای به نام میتریداتکرت (Mithridatkert) بنا شده بود و خود یک شهر محصور و ارگی بود. این مجموعه توسط میتریداتس اول یا میتریداتس دوم در قرن دوم پیش از میلاد تأسیس شد. به گفته ایزیدور خاراکسی که سفرنامه موسوم به چاپارخانه های پارتی را تهیه کرده، تا قرن اول میلادی، نسا مدفن شاهان اشکانی بود.
دیوارهای ضخیم و محکم این ارگ (دژ)، 5 متر ضخامت داشت و ارتفاع آن 20 تا 25 متر بود. نمای ارگ آجری بوده است. ورود به ارگ از طریق پاگردهایی که در پی دیوارهای گرد شهر قرار داشت صورت می‌گرفت. هر لشگر مهاجمی که قصد حمله به ارگ نسا را داشت، مجبور بود از اطراف پلکان صعود کند و زیر آتش مداوم قرار می‌گرفت.